Soli Özel
Mehmet Ali Tuğtan
Bundan 20 yıl evvel ABD, Pearl Harbor’dan beri kendi topraklarındaki en kanlı düşman saldırısına uğradı. Babasının oğlu olmanın ötesinde pek vasfı bulunmayan George W. Bush, ABD’nin 11 Eylül hücumlarına karşılığını, etrafını saran yeni muhafazakâr takımın yönlendirmesiyle şekillendirdi. Bu karşılık üç ögeden oluşuyordu: Terörle Global Savaş, Afganistan’ın ve Irak’ın işgali.
Terörle global savaş çerçevesinde ABD ve müttefikleri El Kural ve onunla alakalı örgütlerin epey sayıda yönetici ve militanını öldürdüler ya da yakalayarak mahpusa attılar. Bu süreçte istihbarat örgütleri, suikast ve azap dahil olağan şartlarda kullanamayacakları biçimleri kullanırken, kuşkulu şahısların yasal haklarından yoksun bırakılarak kapatıldıkları Guantanamo Hapishanesi başta olmak üzere hayli sayıda yerde insan hakları faciaları yaşandı. Aslında ABD verdiği yanıt ve bunu uygulayışındaki gaddarlık niçiniyle Usame bin Ladin‘in kendisi için kurduğu tuzağa da düşmüş oldu. Her ne kadar bin Ladin ve örgütü bu aksiyondan hayallerindeki üzere Arap Müslüman halklarının ayaklanması kararınu alamamış olsalar da.
Halkın terörle gayrete verdiği dayanak, Bush idaresince sivil toplum alanının daraltılması ve özgürlüklerin güvenlik ismine kısıtlanması için kullanıldı. Amerikan tarihinde birinci kez bir İç Güvenlik Bakanlığı kurulurken, ABD ortasında kuşkulu faaliyetlerin takibi için çıkartılan Vatanseverlik Yasası, insanların ırk, din, lisan ve siyasi görüş çerçevesinde profillenmesine ve soruşturulmasına imkan sağladı. Uzun vadede bu durum, Amerikan siyasetini zehirleyen ırksal, dini ve ideolojik kutuplaşmaları da körükledi. ABD’nin hapşırdığı bir dünyada, başka ülkelerin nezle olmaması mümkün değildi natürel: 11 Eylül daha sonrasında güvenlikçi anlayış süratle yayıldı. Devletler hem ülke ortasında tıpkı vakitte memleketler arası alanda sivil topluma kaptırdıkları yerin bir kısmını geri aldılar, toplumsal iştirak imkanları kısıtlandı, güvenlikçilik özgürlük alanlarını önemli biçimde daralttı.
Bilhassa 2008 ekonomik krizi ve akabinde gelen toplumsal protesto dalgaları karşısında kitleler, “Devletin ve milletin bekasını koruyacağını” vadeden popülist ve otoriter başkanlara yöneldiler. Etnik, dini ve ideolojik çatışmaların getirdiği kültür savaşları, 2000’lerin ortasında başlayan toplumsal medya ihtilali ile kesişince, bir vakit içinder toplumsal anlayış, diyalog ve demokratik tartışma tabanını oluşturacağı umulan internet, siyasal kutuplaşma ve bilgi kirliliğinin odak noktasına dönüştü.
Her ne kadar bin Ladin’in kendisi ve örgütü bu aksiyondan istedikleri kararı alamamış olsalar da, ABD verdiği karşılık ve bunu uygulayışındaki gaddarlık niçiniyle Usame bin Ladin’in kendisi için kurduğu tuzağa da düşmüş oldu. Yirmi yıl daha sonra, El Esas’a barınak sağladıkları ve önderi Usame bin Ladin’i teslim etmedikleri için ABD ordusunca devrilen Taliban bugünkü Amerikan idaresiyle müzakere ederek, bir daha iktidara geldi. ABD’nin Afganistan’a harcadığı trilyon dolar, beş paralık bir devlet yapısı kurulamadığı, Afgan ordusu kurumlaşmadığı, sistemdeki çürümeyi kimse önlemediği için bir bakıma kül olup gitti. Artta eskisinden bile daha hasarlı bir ülke kaldı. Bu yirmi yılın en değerli kazanımlarından bayanların hayata karışması, eğitim alması, sıhhat hizmetlerindeki ilerlemelerden dış dünyaya yaklaşımı farklı fakat muhakkak ki kuracağı tertip açısından ıslah olmamış Taliban idaresinde geriye ne kalır onu da kestirmek güç.
ABD’nin karşılığının ikinci boyutu, El Esas liderliğinin ve eğitim kamplarının Taliban idaresinin müsamahasıyla barındığı Afganistan’ın işgaliydi. Bush idaresi, Afganistan’a neredeyse global çapta bir dayanakla saldırdı. NATO, tarihinde birinci defa ittifak mutabakatının 5. Unsurunu yürürlüğe koyarken, Rusya’dan İran’a olağan vakit içinderda ABD ile gergin bağlantıları olan hayli sayıda ülke akın için takviye verdi. Fakat eski terörle gayret sorumlusu Richard A. Clarke‘ın sözüyle Bush idaresi, Afganistan’a Manhattan’daki polis sayısından daha az asker göndermişti.
Koalisyon güçlerinin de iştiraki ile 50 bine yaklaşan toplam mevcut, ne ülkenin tamamında denetim sağlamak, ne de Taliban ve El Esas’ı pasifize etmek için kafiydi. Hakikaten Taliban başkanı Molla Ömer ve El Kural başkanı Usame Bin Ladin kaçarken, Taliban militanlarının büyük kısmı ülkeyi denetim eden uyuşturucu baronları ve lokal savaş ağalarının birlikleri ortasına karıştılar. 1990’larda Amerikalı ve Suud meslektaşları ile bir arada Taliban’ı yaratan Pakistan istihbaratı, işgal senelerında da Taliban’ı desteklemeye devam etti. 2011’de Bin Ladin, Pakistan’da bir askeri okulun yakınında saklandığı konutta öldürülecekti.
11 Eylül bir kriminel olaydı. Bush idaresi ve buradaki şahinler bu olayı bir stratejik meydan okuma olarak değerlendirip terörle global çabayı de stratejik bir doktrin haline getirdiler. Terörle çaba kisvesi altında ABD hegemonyasının daha da uzun süreceği bir yeni yapılanmanın, Orta Doğu’dan başlayarak gerçekleşmesi murat ediliyordu. Tespit yanlış, yaklaşım yanlış, teşhis yanlış olunca strateji de yanlış inşa edildi. Her ne kadar ABD gücünün bitmiş olduğini söylemek ziyadesiyle abartılı kaçarsa da muhtemelen tarihte hiç bir hegemonik güç, eli aslında zorlanmamasına karşın kendi gücüne, hâkimiyetine, itibarına, gücünün meşruiyetine bu kadar kısa müddette ABD’nin verdiği kadar ziyan verip, bunları eritmemiştir.
ABD’nin 11 Eylül’e cevabının üçüncü boyutu, aslında 11 Eylül atakları ile hiç bir ilgisi olmayan Irak’ı işgal etmekti. Yeni çıkan kitaplarda bu savaşı her ne kadar Lider yardımcısı Cheney, Savunma Bakanı Rumsfeld, yeni muhafazakarlar da büyük bir şehvetle istek etmiş olsalar da asıl kıymetli ögenin Lider Bush’un Saddam Hüseyin‘in gitmesi gerektiğine inanması olduğuna vurgu yapılıyor. Bu sonucu verdikten daha sonra Bush’un hiç bir ayrıntıyla ilgilenmemesi, soru sormaması, yapılan işin sonuçları hakkında düşünmemesi, bilgi edinmek istememesi yaşanan fiyaskonun kıymetli ögelerinden biri de sayılmalı. Kısa ve başarılı konvansiyonel askeri harekatın tersine, neredeyse içeriden sabote edildiği izlenimini veren işgal idaresi, ABD’nin saldırısının/savaşının aslına bakarsan zayıf olan milletlerarası meşruiyetini ortadan kaldırırken, savaşın öne sürülen nedeni olarak öne sürülen kitle imha silahları asla bulunamadı. Dahası, Orta Doğu’da devletlerin çöküşü hızlandı, mezhep savaşları alevlendi. Amerikan stratejik çıkarları açısından en büyük fiyasko ise, beki de yeni muhafazakarların asıl amacı olan İran’daki rejimin bölgenin en kuvvetli ülkesi haline gelmesi, tesir alanını da alabildiğince genişletmesiydi.
11 Eylül sabahı Florida’da ilkokul çocukları ile fotoğraf çektirmek üzere yola çıkan Lider Bush, öğlenden daha sonra Washington’a döndüğünde ne dünya ne de ülkesi eskisi üzereydi. 11 Eylül’ün yirminci yılında birebir tespit daha genel olarak ABD’nin dünyadaki pozisyonu hakkında da yapılabilir: Biden idaresinin her ne değerine olursa olsun bir an evvel Afganistan’dan çekilme sonucunın uygulamasında bilhassa başlangıçta sergilenen beceriksizlik/dağınıklık/örgütsüzlük, koalisyon güçlerine yardımcı olan ve hayati tehlike altında bulunan Afganların tahliyesinin/kurtarılmasının gerçekleşmesine yönelik resmi lakaytlık ABD’nin güvenilirliği hakkında kuşkuları derinleştirdi. Verilen ricat sonucunın doğruluğu ya da yanlışlığından fazlaca yapılış biçimi ABD müttefikleri açısından çarpıcıydı. “Ülkem Batı ittifakının liderliğine ve kıymetlere dayalı bir dış siyasete döndü” diyen Biden’in NATO üyelerine haber verme gereği duymadan tahliyeyi başlatması dış siyasetinin Trump’ın “öncelik Amerika’da” yaklaşımından ne kadar farklı olduğu sorusunu gündeme getirdi.
Bu ortada 2001’de Taliban ve El Esas’ı imha etmek için ABD’nin işgal ettiği Afganistan’ın geçen hafta açıklanan hükûmetinin Başbakanı, BM’nin kara listesindeki Molla Muhammed Hassan Akhund. İçişleri Bakanı Sirajuddin Hakkani ise ABD vatandaşlarının öldüğü ataklardaki sorumluluğu niçiniyle FBI’ın arananlar listesinde. Son Amerikan askerlerinin çekildiği sıralarda Üsame Bin Ladin’in sağ kolu Amin Ül Hak memleketi Afganistan’a taraftarlarının sevinç şovları içinde geri dönüyordu.
Orta Doğu’da geniş bir koalisyon tarafınca pasifize edilen IŞİD’in Horasan kolu ise Kabil Havalimanı’na yaptığı bombalı atak ile çekilen Amerikan kuvvetlerine son kayıplarını verdiriyordu. Bir vakit içinder ABD’nin müttefiki olan Kuzey İttifakından ve ortadan geçen yirmi yılda ABD tarafınca eğitilip donatılan Afgan özel kuvvetlerinden arda kalanlar, Pençşir Vadisi’nde kıstırılmış durumda. Pakistan’ın eli, geçen hafta Kabil’i ziyaret eden ISI Genel Yöneticisi Faiz Hamed‘in şahsında artık açıkça Taliban’ın üzerinde. ABD’nin çevrelemeyi planladığı Çin ise, Taliban hükûmeti ile çalışabileceğini belirtiyor. Rusya, kendi yakın coğrafyasındaki, kendisine tabi olmalarını istediği ülkelerdeki Amerikan üslerinden kurtuldu buralardaki hâkimiyetini tekrar kurdu.
20 yılda nitekim çok şey değişti.
Mehmet Ali Tuğtan
Bundan 20 yıl evvel ABD, Pearl Harbor’dan beri kendi topraklarındaki en kanlı düşman saldırısına uğradı. Babasının oğlu olmanın ötesinde pek vasfı bulunmayan George W. Bush, ABD’nin 11 Eylül hücumlarına karşılığını, etrafını saran yeni muhafazakâr takımın yönlendirmesiyle şekillendirdi. Bu karşılık üç ögeden oluşuyordu: Terörle Global Savaş, Afganistan’ın ve Irak’ın işgali.
Terörle global savaş çerçevesinde ABD ve müttefikleri El Kural ve onunla alakalı örgütlerin epey sayıda yönetici ve militanını öldürdüler ya da yakalayarak mahpusa attılar. Bu süreçte istihbarat örgütleri, suikast ve azap dahil olağan şartlarda kullanamayacakları biçimleri kullanırken, kuşkulu şahısların yasal haklarından yoksun bırakılarak kapatıldıkları Guantanamo Hapishanesi başta olmak üzere hayli sayıda yerde insan hakları faciaları yaşandı. Aslında ABD verdiği yanıt ve bunu uygulayışındaki gaddarlık niçiniyle Usame bin Ladin‘in kendisi için kurduğu tuzağa da düşmüş oldu. Her ne kadar bin Ladin ve örgütü bu aksiyondan hayallerindeki üzere Arap Müslüman halklarının ayaklanması kararınu alamamış olsalar da.
Halkın terörle gayrete verdiği dayanak, Bush idaresince sivil toplum alanının daraltılması ve özgürlüklerin güvenlik ismine kısıtlanması için kullanıldı. Amerikan tarihinde birinci kez bir İç Güvenlik Bakanlığı kurulurken, ABD ortasında kuşkulu faaliyetlerin takibi için çıkartılan Vatanseverlik Yasası, insanların ırk, din, lisan ve siyasi görüş çerçevesinde profillenmesine ve soruşturulmasına imkan sağladı. Uzun vadede bu durum, Amerikan siyasetini zehirleyen ırksal, dini ve ideolojik kutuplaşmaları da körükledi. ABD’nin hapşırdığı bir dünyada, başka ülkelerin nezle olmaması mümkün değildi natürel: 11 Eylül daha sonrasında güvenlikçi anlayış süratle yayıldı. Devletler hem ülke ortasında tıpkı vakitte memleketler arası alanda sivil topluma kaptırdıkları yerin bir kısmını geri aldılar, toplumsal iştirak imkanları kısıtlandı, güvenlikçilik özgürlük alanlarını önemli biçimde daralttı.
Bilhassa 2008 ekonomik krizi ve akabinde gelen toplumsal protesto dalgaları karşısında kitleler, “Devletin ve milletin bekasını koruyacağını” vadeden popülist ve otoriter başkanlara yöneldiler. Etnik, dini ve ideolojik çatışmaların getirdiği kültür savaşları, 2000’lerin ortasında başlayan toplumsal medya ihtilali ile kesişince, bir vakit içinder toplumsal anlayış, diyalog ve demokratik tartışma tabanını oluşturacağı umulan internet, siyasal kutuplaşma ve bilgi kirliliğinin odak noktasına dönüştü.
Her ne kadar bin Ladin’in kendisi ve örgütü bu aksiyondan istedikleri kararı alamamış olsalar da, ABD verdiği karşılık ve bunu uygulayışındaki gaddarlık niçiniyle Usame bin Ladin’in kendisi için kurduğu tuzağa da düşmüş oldu. Yirmi yıl daha sonra, El Esas’a barınak sağladıkları ve önderi Usame bin Ladin’i teslim etmedikleri için ABD ordusunca devrilen Taliban bugünkü Amerikan idaresiyle müzakere ederek, bir daha iktidara geldi. ABD’nin Afganistan’a harcadığı trilyon dolar, beş paralık bir devlet yapısı kurulamadığı, Afgan ordusu kurumlaşmadığı, sistemdeki çürümeyi kimse önlemediği için bir bakıma kül olup gitti. Artta eskisinden bile daha hasarlı bir ülke kaldı. Bu yirmi yılın en değerli kazanımlarından bayanların hayata karışması, eğitim alması, sıhhat hizmetlerindeki ilerlemelerden dış dünyaya yaklaşımı farklı fakat muhakkak ki kuracağı tertip açısından ıslah olmamış Taliban idaresinde geriye ne kalır onu da kestirmek güç.
ABD’nin karşılığının ikinci boyutu, El Esas liderliğinin ve eğitim kamplarının Taliban idaresinin müsamahasıyla barındığı Afganistan’ın işgaliydi. Bush idaresi, Afganistan’a neredeyse global çapta bir dayanakla saldırdı. NATO, tarihinde birinci defa ittifak mutabakatının 5. Unsurunu yürürlüğe koyarken, Rusya’dan İran’a olağan vakit içinderda ABD ile gergin bağlantıları olan hayli sayıda ülke akın için takviye verdi. Fakat eski terörle gayret sorumlusu Richard A. Clarke‘ın sözüyle Bush idaresi, Afganistan’a Manhattan’daki polis sayısından daha az asker göndermişti.
Koalisyon güçlerinin de iştiraki ile 50 bine yaklaşan toplam mevcut, ne ülkenin tamamında denetim sağlamak, ne de Taliban ve El Esas’ı pasifize etmek için kafiydi. Hakikaten Taliban başkanı Molla Ömer ve El Kural başkanı Usame Bin Ladin kaçarken, Taliban militanlarının büyük kısmı ülkeyi denetim eden uyuşturucu baronları ve lokal savaş ağalarının birlikleri ortasına karıştılar. 1990’larda Amerikalı ve Suud meslektaşları ile bir arada Taliban’ı yaratan Pakistan istihbaratı, işgal senelerında da Taliban’ı desteklemeye devam etti. 2011’de Bin Ladin, Pakistan’da bir askeri okulun yakınında saklandığı konutta öldürülecekti.
11 Eylül bir kriminel olaydı. Bush idaresi ve buradaki şahinler bu olayı bir stratejik meydan okuma olarak değerlendirip terörle global çabayı de stratejik bir doktrin haline getirdiler. Terörle çaba kisvesi altında ABD hegemonyasının daha da uzun süreceği bir yeni yapılanmanın, Orta Doğu’dan başlayarak gerçekleşmesi murat ediliyordu. Tespit yanlış, yaklaşım yanlış, teşhis yanlış olunca strateji de yanlış inşa edildi. Her ne kadar ABD gücünün bitmiş olduğini söylemek ziyadesiyle abartılı kaçarsa da muhtemelen tarihte hiç bir hegemonik güç, eli aslında zorlanmamasına karşın kendi gücüne, hâkimiyetine, itibarına, gücünün meşruiyetine bu kadar kısa müddette ABD’nin verdiği kadar ziyan verip, bunları eritmemiştir.
ABD’nin 11 Eylül’e cevabının üçüncü boyutu, aslında 11 Eylül atakları ile hiç bir ilgisi olmayan Irak’ı işgal etmekti. Yeni çıkan kitaplarda bu savaşı her ne kadar Lider yardımcısı Cheney, Savunma Bakanı Rumsfeld, yeni muhafazakarlar da büyük bir şehvetle istek etmiş olsalar da asıl kıymetli ögenin Lider Bush’un Saddam Hüseyin‘in gitmesi gerektiğine inanması olduğuna vurgu yapılıyor. Bu sonucu verdikten daha sonra Bush’un hiç bir ayrıntıyla ilgilenmemesi, soru sormaması, yapılan işin sonuçları hakkında düşünmemesi, bilgi edinmek istememesi yaşanan fiyaskonun kıymetli ögelerinden biri de sayılmalı. Kısa ve başarılı konvansiyonel askeri harekatın tersine, neredeyse içeriden sabote edildiği izlenimini veren işgal idaresi, ABD’nin saldırısının/savaşının aslına bakarsan zayıf olan milletlerarası meşruiyetini ortadan kaldırırken, savaşın öne sürülen nedeni olarak öne sürülen kitle imha silahları asla bulunamadı. Dahası, Orta Doğu’da devletlerin çöküşü hızlandı, mezhep savaşları alevlendi. Amerikan stratejik çıkarları açısından en büyük fiyasko ise, beki de yeni muhafazakarların asıl amacı olan İran’daki rejimin bölgenin en kuvvetli ülkesi haline gelmesi, tesir alanını da alabildiğince genişletmesiydi.
11 Eylül sabahı Florida’da ilkokul çocukları ile fotoğraf çektirmek üzere yola çıkan Lider Bush, öğlenden daha sonra Washington’a döndüğünde ne dünya ne de ülkesi eskisi üzereydi. 11 Eylül’ün yirminci yılında birebir tespit daha genel olarak ABD’nin dünyadaki pozisyonu hakkında da yapılabilir: Biden idaresinin her ne değerine olursa olsun bir an evvel Afganistan’dan çekilme sonucunın uygulamasında bilhassa başlangıçta sergilenen beceriksizlik/dağınıklık/örgütsüzlük, koalisyon güçlerine yardımcı olan ve hayati tehlike altında bulunan Afganların tahliyesinin/kurtarılmasının gerçekleşmesine yönelik resmi lakaytlık ABD’nin güvenilirliği hakkında kuşkuları derinleştirdi. Verilen ricat sonucunın doğruluğu ya da yanlışlığından fazlaca yapılış biçimi ABD müttefikleri açısından çarpıcıydı. “Ülkem Batı ittifakının liderliğine ve kıymetlere dayalı bir dış siyasete döndü” diyen Biden’in NATO üyelerine haber verme gereği duymadan tahliyeyi başlatması dış siyasetinin Trump’ın “öncelik Amerika’da” yaklaşımından ne kadar farklı olduğu sorusunu gündeme getirdi.
Bu ortada 2001’de Taliban ve El Esas’ı imha etmek için ABD’nin işgal ettiği Afganistan’ın geçen hafta açıklanan hükûmetinin Başbakanı, BM’nin kara listesindeki Molla Muhammed Hassan Akhund. İçişleri Bakanı Sirajuddin Hakkani ise ABD vatandaşlarının öldüğü ataklardaki sorumluluğu niçiniyle FBI’ın arananlar listesinde. Son Amerikan askerlerinin çekildiği sıralarda Üsame Bin Ladin’in sağ kolu Amin Ül Hak memleketi Afganistan’a taraftarlarının sevinç şovları içinde geri dönüyordu.
Orta Doğu’da geniş bir koalisyon tarafınca pasifize edilen IŞİD’in Horasan kolu ise Kabil Havalimanı’na yaptığı bombalı atak ile çekilen Amerikan kuvvetlerine son kayıplarını verdiriyordu. Bir vakit içinder ABD’nin müttefiki olan Kuzey İttifakından ve ortadan geçen yirmi yılda ABD tarafınca eğitilip donatılan Afgan özel kuvvetlerinden arda kalanlar, Pençşir Vadisi’nde kıstırılmış durumda. Pakistan’ın eli, geçen hafta Kabil’i ziyaret eden ISI Genel Yöneticisi Faiz Hamed‘in şahsında artık açıkça Taliban’ın üzerinde. ABD’nin çevrelemeyi planladığı Çin ise, Taliban hükûmeti ile çalışabileceğini belirtiyor. Rusya, kendi yakın coğrafyasındaki, kendisine tabi olmalarını istediği ülkelerdeki Amerikan üslerinden kurtuldu buralardaki hâkimiyetini tekrar kurdu.
20 yılda nitekim çok şey değişti.