Taliban’ın Afganistan’ın büyük bir kısmında denetimi ele geçirmesinin üzerine ortalık biraz yatıştıktan daha sonra küçük bir küme, kuzeydeki Mezar-ı Şerif kentinde bir ortaya geldi. Birer ya da ikişer kişi halinde meskene giren küme, dikkat çekmek istemiyordu.
Bu bireyler, kentin Uygur toplumunun ileri yaşlarındaki üyeleriydi. Farklı kentlerdeki aile üyeleri de Skype üzerinden onlara katıldı. Konutun ortasında endişe hakimdi. Konuşulan mevzu ise yalnızca ülkeden kaçma ihtimaliydi.
Orta yaşlı bir adam yardım istemek için Türkiye’deki aktivistlere telefon etmeye başladı. Birinci arama karşılıksız kaldı. İkincisi ise bu şahıslar için her şeyi yapabileceğini; lakin o an ortasında yapılacak pek de bir şey olmadığını söylemiş oldu.
Konutun ortasındaki küme adamı vazgeçmemesi, daha fazla kişiyi araması için cesaretlendirdi. Lakin bir türlü yeterli bir haber gelmiyordu.
Nihayet gece yarısından daha sonra konuklar konuttan, tıpkı gelişleri üzere dikkatle ve sessiz bir biçimde ayrıldı. Lakin bu sefer daha umutsuzlardı.
O geceden daha sonra ulaştığımız, saklı mesken buluşmasına katılan biri BBC’ye “Bize yardım edecek kimse yok, epeyce korkuyoruz, dehşet ortasındayız” dedi.
Milyonlarca öbür Afgan üzere, ülkedeki Uygur Türkleri de bu hafta apayrı bir gerçekliğe uyandı: Artık idarede Taliban vardı. Tıpkı birfazlaca başka Afgan üzere Uygurlar da Taliban idaresinde epey daha sert şartlarda yaşamaktan korkuyor. Lakin Uygurların bir korkusu daha var: Çin’in bölgede artık daha aktif olması.
Çin’in kuzey doğusundaki Sincan bölgesinde yaklaşık 12 milyon Uygur yaşıyor. 2017’den bu yana bu topluluk, öteki Müslüman azınlıklarla birlikte toplu gözaltı, devlet takibi, zorla çalıştırma ve kimilerine göre “toplu paklık, azap ve tecavüzlere” maruz kalıyor.
Çin, daima olarak Sincan’dan gelen insan hakları ihlâllerine yönelik haberleri reddediyor. Uygurların zorla gdolayıldüğü kampların “radikal ideolojilerle çaba için tasarlandığını” savunuyor.
Afganistan’da yaşayan yaklaşık 2.000 Uygur da, bu sert uygulamalar başlamadan yıllar evvel Çin’den kaçarak ülkeye yerleşen birinci jenerasyonun çocukları. Yani Çin kökenli Afganistan Uygurların ikinci kuşağı.
Lakin Afganistan’dan aldıkları kimlik kartlarında hâlâ “Uygur” ya da “Çinli mülteci” yazıyor.
Artık Uygur topluluğu, Taliban’la yakın ilgiler geliştiren ve ABD’nin 20 yıl daha sonra çekilmesinden doğan boşluğu doldurma ihtimali olan Çin’in, bu biçimde bir durumda kendilerini gaye almasından korkuyor.
Kabil’de yaşayan 50’li yaştaki bir Uygur Türkü, bunun artık Afganistan’daki Uygurların en büyük derdi olduğunu söylüyor:
“Ailem Taliban denetimi ele geçirdiğinden beri konuttan hiç çıkmadı. Taliban’ın Çin’e bizim hareketlerimizi takip etmesi için kolaylık sağlamasından, hatta bizi tutuklayarak Çin’e geri göndermesinden korkuyoruz.“
Afganistan’da ulaştığımız tüm Uygurlar, BBC’ye “Taliban bölgelerine girdiğinden beri meskende saklandıklarını, yalnızca telefonla irtibata geçtiklerini” söylüyor:
“Şu an yaşayan ölüler üzereyiz. Dışarı çıkmaktan bile epeyce korkuyoruz.“
Mezar-ı Şerif’te yaşayan bir adam da eşi, çocukları ve geniş ailesiyle konutta saklandıklarını şu sözlerle anlatıyor:
“Konuttan çıkmayalı tam 10 gün oldu, daima oturuyoruz. ömrümüz durdu. Kimlik kartlarımızda açıkça Uygur olduğumuz yazıyor.“
Çin’den duydukları bu endişe sebepsiz değil. Çin devleti son senelerda Uygurlara karşı gözaltıları, bu şahısları susturmak ve gerekirse Sincan’a geri getirebilmek için sonlarının dışına taşırdı.
Haziran ayında Uygur İnsan Hakları Projesi alı kümenin hazırladığı rapora bakılırsa 1997’den bu yana en az 395 Uygur Türkü ya hudut dışı edildi ya da Çinli yetkililere teslim edildi. Gerçek sayı ise bunun fazlaca üzerinde olabilir.
Kanada’da yaşayan Uygur aktivist Mehmet Tohti, “Çin, Orta Asya’daki ülkelere önemli yatırım yaparak fazlaca yakın diplomatik alakalar geliştirdi. Sonuç olarak bu ülkelerde yaşayan Uygurlar mahallî polis ve Çinli casuslar tarafınca maksat alındı. Bu örneklerden yola çıkarak biliyoruz ki Çin’le yakın diplomatik münasebet demek; bu ülkedeki Uygurlara yönelik süreç yapılabilmesi demek.“
Çin’in Taliban’la yakın ilgi kurarken de tıpkı stratejiyi hedeflediği düşünülüyor.
Lakin bu sefer bu plan, birfazlaca sebeple uygulanması sıkıntı görünüyor. Bu sebeplerin en başında Taliban’ın Uygur militanlarla olan tarihi bağları geliyor. Çin’in Taliban’a “ülkesine tehdit oluşturduğu için faaliyet göstermelerine müsaade verilmemesini istediği” bu Uygurların kimileri, ülkedeki radikal silahlı kümelere katılmıştı.
Lakin Taliban’ın küçük de olsa bir hudut paylaştığı Çin’le de işbirliği geçmişi var. Uzmanlara bakılırsa üstün güç olarak Çin’in altyapı ile teknoloji götürme ve milletlerarası alanda meşruiyet sağlama ihtimali, yeni periyotta Taliban’a daha cazip gelebilir ve Uygurlarla olan tarihi bağlar bir kenara bırakılabilir.
Çin’in ülke haricindeki ekonomik ve siyasi varlığı üzerine çalışan uzman Bradley Jardine, “Çin’in kemer ve yol projesi işbirliği yaptığı biroldukça ülke üzerinde gücünü artırmasına yol açtı ve sıklıkla bunun karşılığında Uygurlar günah keçisi olarak kullanıldı.” diyor:
“Taliban da ekonomik getiriler ve epey muhtaçlık duyulan altyapı yatırımlarını Çin’den bekleyecek, bunun karşılığında, en pak haliyle söyleyecek olursak, Afganistan’daki Uygurlar bir pazarlık kozu olabilir.“
Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi ve Taliban yöneticilerinden Abdulgani Baradar
Temmuz ayında Çin, üst seviye bir Taliban heyetini Tianjin’e davet etmiş ve heyet, Dışişleri Bakanı Wang Yi ile görüşmüştü.
Wang Yi bu toplantıda, “Taliban’ın ülkenin barışı için değerli bir rol oynamasını beklediklerini” söylemişti. Taliban da “Çin’e karşı faaliyet göstermek için hiç bir kümenin Afgan topraklarını kullanamayacağı” kelamını vermişti.
Afganistan’dan bu görüşmeleri takip eden Uygurlar içinde haberler süratle yayıldı. Bu topluluk, Çin’in aktif dış siyasetinin bölge ülkelerindeki Uygurlara tesirini de biliyor.
Sincan’da büyüyen ve şu an Mezar-ı Şerif’te yaşayan bir Uygur bayan, “Taliban’ın Çin’le ilgilerini biliyoruz ve Çin’in birinci fırsatta ülkelerinden kaçanları bulmak için gelmesinden korkuyoruz” diyor:
“Alışveriş yapmayı, konuttan dışarı bir adım atmayı bile bıraktık. Endişe ortasında yaşıyoruz. Yardıma muhtaçlığımız var. Lütfen bize yardım edin.“
George Washington Üniversitesi’nde, “Uygurlar Üzerine Savaş” kitabının muharriri Sean Roberts, Uygurlar için “Rastgele bir devlet temsili olmayan bir topluluk” diyor:
“Öbür ülkelerin kendi vatandaşı olan ya da bir biçimde kendilerine çalışmış Afganları, yahut etnik temasları olan Kazaklar, Kırgızlar üzere kümeleri havalimanlarından nasıl alıp götürdüklerini izliyorlar. Lakin şu an Uygurlar için bir şey yapan kimse yok.“
Uygurların ülke dışına çıkabilmesi için sivil toplum kuruluşları aracılığıyla kimi teşebbüsler yapıldı lakin karşılarına biroldukça pürüz çıktı.
BBC’ye konuşan Türkiye’de yaşayan bir Uygur mülteci olan Abdulaziz Naseri, Afganistan’da yaşayan Uygurlarla konuşarak ülke dışına çıkarılabileceklerin bir listesini çıkardığını; bunu hükümet üzerinde tesirli olabilecek Uygur kümeler üzerinden ABD, İngiltere ve Türkiye’deki hükümet yetkililerine ulaştırdığını söylemiş oldu. “Onları ülke dışına çıkarabilmek için elimizden geleni yapıyoruz” dedi.
Lakin bilhassa Kabil’den çok uzaklarda olan Mezar-ı Şerif’te yaşayan Uygurlar için, bunun gerçekleşme ihtimali neredeyse yok. Kabil Havalimanı’ndan kalkacak bir uçakta güç da olsa bir yer bulsalar bile, başşehre gitmek otomobille iki gün sürüyor. Ve bu yollarda sık sık durdurulacakları Taliban denetim noktalarında kimliklerini gösterecekler. “Bir Müslüman olarak biz, umutsuz olmayı şeytanın işi olarak görürüz. Fakat Afganistan’da doğduğum günden itibaren tek hatırladığım şey savaş. 40 yıl süren, arkası gerisine savaşlar… Artık kendim için endişelenmiyorum, çocuklarım için, bilhassa kızlarım için kaygılıyım. Eğitim görüp tabip olmalarını ümit ederdim.“
Bu kelamların sahibi olan Uygur Türkü baba, ailesinden kimsenin Çin’de olmadığını söylüyor. Kamplar ve insan hakları ihlâllerini yalnızca haberlerde görmüşler. Taliban rejimi altındaki hayattan korkuyor zira 20 yıl evvel bunu şahsen hayatış:
“Lakin Çin’den daha fazla korkuyorum. Zira onun ne olduğunu bilmiyorum ve tahayyül edemiyorum.“
Bu bireyler, kentin Uygur toplumunun ileri yaşlarındaki üyeleriydi. Farklı kentlerdeki aile üyeleri de Skype üzerinden onlara katıldı. Konutun ortasında endişe hakimdi. Konuşulan mevzu ise yalnızca ülkeden kaçma ihtimaliydi.
Orta yaşlı bir adam yardım istemek için Türkiye’deki aktivistlere telefon etmeye başladı. Birinci arama karşılıksız kaldı. İkincisi ise bu şahıslar için her şeyi yapabileceğini; lakin o an ortasında yapılacak pek de bir şey olmadığını söylemiş oldu.
Konutun ortasındaki küme adamı vazgeçmemesi, daha fazla kişiyi araması için cesaretlendirdi. Lakin bir türlü yeterli bir haber gelmiyordu.
Nihayet gece yarısından daha sonra konuklar konuttan, tıpkı gelişleri üzere dikkatle ve sessiz bir biçimde ayrıldı. Lakin bu sefer daha umutsuzlardı.
O geceden daha sonra ulaştığımız, saklı mesken buluşmasına katılan biri BBC’ye “Bize yardım edecek kimse yok, epeyce korkuyoruz, dehşet ortasındayız” dedi.
Milyonlarca öbür Afgan üzere, ülkedeki Uygur Türkleri de bu hafta apayrı bir gerçekliğe uyandı: Artık idarede Taliban vardı. Tıpkı birfazlaca başka Afgan üzere Uygurlar da Taliban idaresinde epey daha sert şartlarda yaşamaktan korkuyor. Lakin Uygurların bir korkusu daha var: Çin’in bölgede artık daha aktif olması.
Çin’in kuzey doğusundaki Sincan bölgesinde yaklaşık 12 milyon Uygur yaşıyor. 2017’den bu yana bu topluluk, öteki Müslüman azınlıklarla birlikte toplu gözaltı, devlet takibi, zorla çalıştırma ve kimilerine göre “toplu paklık, azap ve tecavüzlere” maruz kalıyor.
Çin, daima olarak Sincan’dan gelen insan hakları ihlâllerine yönelik haberleri reddediyor. Uygurların zorla gdolayıldüğü kampların “radikal ideolojilerle çaba için tasarlandığını” savunuyor.
Afganistan’da yaşayan yaklaşık 2.000 Uygur da, bu sert uygulamalar başlamadan yıllar evvel Çin’den kaçarak ülkeye yerleşen birinci jenerasyonun çocukları. Yani Çin kökenli Afganistan Uygurların ikinci kuşağı.
Lakin Afganistan’dan aldıkları kimlik kartlarında hâlâ “Uygur” ya da “Çinli mülteci” yazıyor.
Artık Uygur topluluğu, Taliban’la yakın ilgiler geliştiren ve ABD’nin 20 yıl daha sonra çekilmesinden doğan boşluğu doldurma ihtimali olan Çin’in, bu biçimde bir durumda kendilerini gaye almasından korkuyor.
Kabil’de yaşayan 50’li yaştaki bir Uygur Türkü, bunun artık Afganistan’daki Uygurların en büyük derdi olduğunu söylüyor:
“Ailem Taliban denetimi ele geçirdiğinden beri konuttan hiç çıkmadı. Taliban’ın Çin’e bizim hareketlerimizi takip etmesi için kolaylık sağlamasından, hatta bizi tutuklayarak Çin’e geri göndermesinden korkuyoruz.“
Afganistan’da ulaştığımız tüm Uygurlar, BBC’ye “Taliban bölgelerine girdiğinden beri meskende saklandıklarını, yalnızca telefonla irtibata geçtiklerini” söylüyor:
“Şu an yaşayan ölüler üzereyiz. Dışarı çıkmaktan bile epeyce korkuyoruz.“
Mezar-ı Şerif’te yaşayan bir adam da eşi, çocukları ve geniş ailesiyle konutta saklandıklarını şu sözlerle anlatıyor:
“Konuttan çıkmayalı tam 10 gün oldu, daima oturuyoruz. ömrümüz durdu. Kimlik kartlarımızda açıkça Uygur olduğumuz yazıyor.“
Çin’den duydukları bu endişe sebepsiz değil. Çin devleti son senelerda Uygurlara karşı gözaltıları, bu şahısları susturmak ve gerekirse Sincan’a geri getirebilmek için sonlarının dışına taşırdı.
Haziran ayında Uygur İnsan Hakları Projesi alı kümenin hazırladığı rapora bakılırsa 1997’den bu yana en az 395 Uygur Türkü ya hudut dışı edildi ya da Çinli yetkililere teslim edildi. Gerçek sayı ise bunun fazlaca üzerinde olabilir.
Kanada’da yaşayan Uygur aktivist Mehmet Tohti, “Çin, Orta Asya’daki ülkelere önemli yatırım yaparak fazlaca yakın diplomatik alakalar geliştirdi. Sonuç olarak bu ülkelerde yaşayan Uygurlar mahallî polis ve Çinli casuslar tarafınca maksat alındı. Bu örneklerden yola çıkarak biliyoruz ki Çin’le yakın diplomatik münasebet demek; bu ülkedeki Uygurlara yönelik süreç yapılabilmesi demek.“
Çin’in Taliban’la yakın ilgi kurarken de tıpkı stratejiyi hedeflediği düşünülüyor.
Lakin bu sefer bu plan, birfazlaca sebeple uygulanması sıkıntı görünüyor. Bu sebeplerin en başında Taliban’ın Uygur militanlarla olan tarihi bağları geliyor. Çin’in Taliban’a “ülkesine tehdit oluşturduğu için faaliyet göstermelerine müsaade verilmemesini istediği” bu Uygurların kimileri, ülkedeki radikal silahlı kümelere katılmıştı.
Lakin Taliban’ın küçük de olsa bir hudut paylaştığı Çin’le de işbirliği geçmişi var. Uzmanlara bakılırsa üstün güç olarak Çin’in altyapı ile teknoloji götürme ve milletlerarası alanda meşruiyet sağlama ihtimali, yeni periyotta Taliban’a daha cazip gelebilir ve Uygurlarla olan tarihi bağlar bir kenara bırakılabilir.
Çin’in ülke haricindeki ekonomik ve siyasi varlığı üzerine çalışan uzman Bradley Jardine, “Çin’in kemer ve yol projesi işbirliği yaptığı biroldukça ülke üzerinde gücünü artırmasına yol açtı ve sıklıkla bunun karşılığında Uygurlar günah keçisi olarak kullanıldı.” diyor:
“Taliban da ekonomik getiriler ve epey muhtaçlık duyulan altyapı yatırımlarını Çin’den bekleyecek, bunun karşılığında, en pak haliyle söyleyecek olursak, Afganistan’daki Uygurlar bir pazarlık kozu olabilir.“
Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi ve Taliban yöneticilerinden Abdulgani Baradar
Temmuz ayında Çin, üst seviye bir Taliban heyetini Tianjin’e davet etmiş ve heyet, Dışişleri Bakanı Wang Yi ile görüşmüştü.
Wang Yi bu toplantıda, “Taliban’ın ülkenin barışı için değerli bir rol oynamasını beklediklerini” söylemişti. Taliban da “Çin’e karşı faaliyet göstermek için hiç bir kümenin Afgan topraklarını kullanamayacağı” kelamını vermişti.
Afganistan’dan bu görüşmeleri takip eden Uygurlar içinde haberler süratle yayıldı. Bu topluluk, Çin’in aktif dış siyasetinin bölge ülkelerindeki Uygurlara tesirini de biliyor.
Sincan’da büyüyen ve şu an Mezar-ı Şerif’te yaşayan bir Uygur bayan, “Taliban’ın Çin’le ilgilerini biliyoruz ve Çin’in birinci fırsatta ülkelerinden kaçanları bulmak için gelmesinden korkuyoruz” diyor:
“Alışveriş yapmayı, konuttan dışarı bir adım atmayı bile bıraktık. Endişe ortasında yaşıyoruz. Yardıma muhtaçlığımız var. Lütfen bize yardım edin.“
George Washington Üniversitesi’nde, “Uygurlar Üzerine Savaş” kitabının muharriri Sean Roberts, Uygurlar için “Rastgele bir devlet temsili olmayan bir topluluk” diyor:
“Öbür ülkelerin kendi vatandaşı olan ya da bir biçimde kendilerine çalışmış Afganları, yahut etnik temasları olan Kazaklar, Kırgızlar üzere kümeleri havalimanlarından nasıl alıp götürdüklerini izliyorlar. Lakin şu an Uygurlar için bir şey yapan kimse yok.“
Uygurların ülke dışına çıkabilmesi için sivil toplum kuruluşları aracılığıyla kimi teşebbüsler yapıldı lakin karşılarına biroldukça pürüz çıktı.
BBC’ye konuşan Türkiye’de yaşayan bir Uygur mülteci olan Abdulaziz Naseri, Afganistan’da yaşayan Uygurlarla konuşarak ülke dışına çıkarılabileceklerin bir listesini çıkardığını; bunu hükümet üzerinde tesirli olabilecek Uygur kümeler üzerinden ABD, İngiltere ve Türkiye’deki hükümet yetkililerine ulaştırdığını söylemiş oldu. “Onları ülke dışına çıkarabilmek için elimizden geleni yapıyoruz” dedi.
Lakin bilhassa Kabil’den çok uzaklarda olan Mezar-ı Şerif’te yaşayan Uygurlar için, bunun gerçekleşme ihtimali neredeyse yok. Kabil Havalimanı’ndan kalkacak bir uçakta güç da olsa bir yer bulsalar bile, başşehre gitmek otomobille iki gün sürüyor. Ve bu yollarda sık sık durdurulacakları Taliban denetim noktalarında kimliklerini gösterecekler. “Bir Müslüman olarak biz, umutsuz olmayı şeytanın işi olarak görürüz. Fakat Afganistan’da doğduğum günden itibaren tek hatırladığım şey savaş. 40 yıl süren, arkası gerisine savaşlar… Artık kendim için endişelenmiyorum, çocuklarım için, bilhassa kızlarım için kaygılıyım. Eğitim görüp tabip olmalarını ümit ederdim.“
Bu kelamların sahibi olan Uygur Türkü baba, ailesinden kimsenin Çin’de olmadığını söylüyor. Kamplar ve insan hakları ihlâllerini yalnızca haberlerde görmüşler. Taliban rejimi altındaki hayattan korkuyor zira 20 yıl evvel bunu şahsen hayatış:
“Lakin Çin’den daha fazla korkuyorum. Zira onun ne olduğunu bilmiyorum ve tahayyül edemiyorum.“