Afganistan’da iktidarı geri alan Taliban nasıl kuruldu? Bayanların burka giymek zorunda kalacağı şeriatı ülkeye nasıl getirdiler? Taliban’ın liderliğini kimler yapıyor? İşte örgüt ile ilgili bilmeniz gerekenler.Kendilerine Peştuca’da “öğrenciler” manasına gelen Taliban ismini veriyorlar. Lakin bu “öğrencilerin” bugünkü imajı, kitap okuyan bir küme beşerden çok terör ve yıkım. Örgütün Pazar günü Kabil’i de almasının akabinde binlerce insan, ülkeyi terk etmek için havaalanına akın etti. niçini, bir daha Taliban rejimi altında yaşamak istememeleriydi. Pekala Taliban nasıl bir örgüt ve niye hem Afganistan birebir vakitte dünyada bu kadar dehşete niye oluyor?
DW, Afgan Taliban’ını merceğe aldı. Taliban’ın yapısı İslamcı kümenin ortasında kesin bir hiyerarşi hakim. Mevlevi Hibetullah Ahundzade örgütün 2016’dan beri başkanı. Ahundzade örgütün siyasi, dini ve askeri problemlerinde tek otorite. Üç yardımcı ile istihbarat, askeriye ve dini sorunlardan sorumlu bir küme bakan, Ahundzade’ye dayanak oluyor.
Rehber Şurası, kümenin 26 üyeden oluşan en büyük istişare otoritesi. Taliban’ı milletlerarası arenada temsil eden siyasi kanadının merkezi Katar’ın başşehri Doha’da bulunuyor. Bu merkezin yöneticisi, hem de örgütün kurucularından olan Molla Abdülgani Birader. Kümenin bu kolu, beraberinde ABD ile barış görüşmelerini yürüten grubu de ortasında barındırıyor. Örneğin Molla Abdülhekim müzakere masasında Taliban’ı temsil eden en yüksek otorite idi.
Örgütün para kaynağı Örgüt afyon ve eroin ihracatından kıymetli ölçüde para kazanıyor. Birleşmiş Milletler (BM) datalarına bakılırsa, yalnızca 2018 ve 2019 senelerında Taliban’ın uyuşturucu ticaretiyle 400 milyon dolardan fazla para kazandığı kestirim ediliyor. ABD’li yetkililere göre bu, örgütün bütçesinin yüzde 60’ına tekabül ediyor.
Afganistan Araştırmaları Merkezi’nde iktisat siyaseti analisti olan Hanif Sufizade’nın bir raporunda listelenen ek gelir kaynakları içinde madencilik, vergiler ve bağışlar da var. Kimi ülkelerin de direkt Taliban’a para aktardığı düşünülüyor. Alman Milletlerarası ve Güvenlik İşleri Enstitüsü’nden (SWP) Guido Steinberg, “[Taliban’ın] iki müttefiki var. Biri pek mümkünlük dışı bir müttefik: İran. İhtilal Muhafızları son senelerda ABD’yi yenmek için Taliban’ı destekledi. Lakin en kıymetlisi Pakistan. Pakistan, Taliban ile savaşıyor” diyor. Taliban’a milletlerarası takviye Taliban, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının akabinde yaşanan iç savaş sırasında ortaya çıktı.
Örgüt her ne kadar resmi olarak 1994’te kurulmuş olsa da birçok savaşçısı Sovyet güçleri ile savaşmış, bunun için CIA tarafınca gizlice desteklenmişti. Taliban’ın birçok üyesinin Afganistan ve Pakistan’daki medreselerde eğitim görmesi sebebiyle isminin buradan geldiği iddia ediliyor. Bu okullara devam eden müstakbel Taliban savaşçılarına çok bir Sünni İslam biçiminin vaaz edildiği düşünülüyor.
Afganistan’daki Taliban kurucularından Molla Muhammed Ömer, Sovyetler Birliği dağıldıktan daha sonra ülkesinde şeriat gelmemesi üzerine 50 kişilik bir öğrenci kümesi kurmuş ve küme, savaştan yeni çıkan ülkeyi hatalılardan temizlemeye, nizamı, barışı ve güvenliği bir daha sağlamaya yemin etmişti. Pakistan’ın da dayanağıyla küme kısa müddette büyüdü ve kimi kentleri ve eyaletleri ele geçirmeye başladı.
Yolsuzlukla gayret ettikleri ve güç kazandıkları alanları bir daha ticaret için inançlı hale getirdikleri için popülerleştiler. 1996’da Kabil’i aldılar ve hükümeti devirdiler. 1998’de Taliban rejimi Afganistan’ın yüzde 90’ını denetim ediyordu. Afganistan’da şeriatı getirmeleri Lakin Taliban’ın saltanatı sadece daha inançlı ticaret getirmedi.
İslamcı örgütün ideolojisi, İslam’ın radikal bir biçimi olan Selefiliğe dayanmakta. Ve iktidara geldiklerinde, Taliban başta bayanlar ve kız çocukları olmak üzere insan haklarını kısıtlayan, katı Şeriat yasasını yürürlüğe koydu. Kız çocuklarının 10 yaşından itibaren okula gitmelerine müsaade verilmedi. Taliban rejiminde yaşayan bayanların, mecburî olarak, bedenlerini zirveden tırnağa örten burka giymeleri gerekiyordu. Otomobil kullanmaktan men edildiler ve eş ya da erkek kardeş üzere bir erkek refakatçi olmadan toplum içine çıkmalarına müsaade verilmedi.
Televizyon, müzik ve sinema salonları herkes için yasaklandı. Katiller ve zina yapanlar halka açık alanlarda infaz edildi. Hırsızlık, uzuvların kesilmesiyle cezalandırılıyordu. Taliban’ın bugün de yaklaşımını değiştirmediği konusunda uzmanlar uyarıyor. Afganistan Analisti ABD’li Jessica Berlin, “Daha evvel işgal edilmiş olan Kandahar ve öbür bölgelerden gelen raporlar umut verici görünmüyor” diyerek “Daha insancıl niyetli olduklarına inanmak için özel bir sebebimiz yok” sözlerini kullanıyor. ABD’nin Afganistan’a girişi Memleketler arası toplum, yaşanan insan hakları ihlalleri sebebiyle Taliban idaresindeki Afganistan’a bir “parya devlet” muamelesi yaptı ve iktidarını tanımaktan kaçındı.
Fakat bir daha de 11 Eylül 2001’deki terör akınlarına kadar örgüte müdahale etmediler. ABD’de yaklaşık 3 bin kişinin hayatını kaybettiği saldırıyı Kaide’deki kontaklarıyla düzenleyen Usama Bin Ladin, kendisine Afganistan’da inançlı bir liman bulmuştu.
Örgütün Bin Ladin’i ABD’ye teslim etmeyi reddetmesinin akabinde ABD, Afganistan’a operasyon düzenledi ve Taliban’ı devirdi. Taliban’ın bir daha dirilişi ABD, 2018 yılında seçilmiş Afgan hükümetini dahil etmeden, Taliban ile direkt bir barış mutabakatı müzakereye girişti. Hükümet ve Taliban içindeki barış görüşmeleri ise Eylül 2020’de başladı, fakat kısa müddet daha sonra durdu. ABD Lideri Joe Biden Nisan 2021’de ABD ve NATO birliklerinin birebir yılın 11 Eylül’üne kadar ülkeden çekileceğini duyurduğunda, Afganistan’ın karışıklığa sürükleneceğinden ve demokratik olarak ülkenin dağılacağından telaş eden uzmanlar, birliklerin geri çekilme suratından tasa duyuyorlardı. Seçilmiş Afgan hükümeti iktidardaki hakimiyetini sürdüremezdi. Görünüşe göre de haklı çıktılar.
Carla Bleiker ©
Deutsche Welle Türkçe
DW, Afgan Taliban’ını merceğe aldı. Taliban’ın yapısı İslamcı kümenin ortasında kesin bir hiyerarşi hakim. Mevlevi Hibetullah Ahundzade örgütün 2016’dan beri başkanı. Ahundzade örgütün siyasi, dini ve askeri problemlerinde tek otorite. Üç yardımcı ile istihbarat, askeriye ve dini sorunlardan sorumlu bir küme bakan, Ahundzade’ye dayanak oluyor.
Rehber Şurası, kümenin 26 üyeden oluşan en büyük istişare otoritesi. Taliban’ı milletlerarası arenada temsil eden siyasi kanadının merkezi Katar’ın başşehri Doha’da bulunuyor. Bu merkezin yöneticisi, hem de örgütün kurucularından olan Molla Abdülgani Birader. Kümenin bu kolu, beraberinde ABD ile barış görüşmelerini yürüten grubu de ortasında barındırıyor. Örneğin Molla Abdülhekim müzakere masasında Taliban’ı temsil eden en yüksek otorite idi.
Örgütün para kaynağı Örgüt afyon ve eroin ihracatından kıymetli ölçüde para kazanıyor. Birleşmiş Milletler (BM) datalarına bakılırsa, yalnızca 2018 ve 2019 senelerında Taliban’ın uyuşturucu ticaretiyle 400 milyon dolardan fazla para kazandığı kestirim ediliyor. ABD’li yetkililere göre bu, örgütün bütçesinin yüzde 60’ına tekabül ediyor.
Afganistan Araştırmaları Merkezi’nde iktisat siyaseti analisti olan Hanif Sufizade’nın bir raporunda listelenen ek gelir kaynakları içinde madencilik, vergiler ve bağışlar da var. Kimi ülkelerin de direkt Taliban’a para aktardığı düşünülüyor. Alman Milletlerarası ve Güvenlik İşleri Enstitüsü’nden (SWP) Guido Steinberg, “[Taliban’ın] iki müttefiki var. Biri pek mümkünlük dışı bir müttefik: İran. İhtilal Muhafızları son senelerda ABD’yi yenmek için Taliban’ı destekledi. Lakin en kıymetlisi Pakistan. Pakistan, Taliban ile savaşıyor” diyor. Taliban’a milletlerarası takviye Taliban, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının akabinde yaşanan iç savaş sırasında ortaya çıktı.
Örgüt her ne kadar resmi olarak 1994’te kurulmuş olsa da birçok savaşçısı Sovyet güçleri ile savaşmış, bunun için CIA tarafınca gizlice desteklenmişti. Taliban’ın birçok üyesinin Afganistan ve Pakistan’daki medreselerde eğitim görmesi sebebiyle isminin buradan geldiği iddia ediliyor. Bu okullara devam eden müstakbel Taliban savaşçılarına çok bir Sünni İslam biçiminin vaaz edildiği düşünülüyor.
Afganistan’daki Taliban kurucularından Molla Muhammed Ömer, Sovyetler Birliği dağıldıktan daha sonra ülkesinde şeriat gelmemesi üzerine 50 kişilik bir öğrenci kümesi kurmuş ve küme, savaştan yeni çıkan ülkeyi hatalılardan temizlemeye, nizamı, barışı ve güvenliği bir daha sağlamaya yemin etmişti. Pakistan’ın da dayanağıyla küme kısa müddette büyüdü ve kimi kentleri ve eyaletleri ele geçirmeye başladı.
Yolsuzlukla gayret ettikleri ve güç kazandıkları alanları bir daha ticaret için inançlı hale getirdikleri için popülerleştiler. 1996’da Kabil’i aldılar ve hükümeti devirdiler. 1998’de Taliban rejimi Afganistan’ın yüzde 90’ını denetim ediyordu. Afganistan’da şeriatı getirmeleri Lakin Taliban’ın saltanatı sadece daha inançlı ticaret getirmedi.
İslamcı örgütün ideolojisi, İslam’ın radikal bir biçimi olan Selefiliğe dayanmakta. Ve iktidara geldiklerinde, Taliban başta bayanlar ve kız çocukları olmak üzere insan haklarını kısıtlayan, katı Şeriat yasasını yürürlüğe koydu. Kız çocuklarının 10 yaşından itibaren okula gitmelerine müsaade verilmedi. Taliban rejiminde yaşayan bayanların, mecburî olarak, bedenlerini zirveden tırnağa örten burka giymeleri gerekiyordu. Otomobil kullanmaktan men edildiler ve eş ya da erkek kardeş üzere bir erkek refakatçi olmadan toplum içine çıkmalarına müsaade verilmedi.
Televizyon, müzik ve sinema salonları herkes için yasaklandı. Katiller ve zina yapanlar halka açık alanlarda infaz edildi. Hırsızlık, uzuvların kesilmesiyle cezalandırılıyordu. Taliban’ın bugün de yaklaşımını değiştirmediği konusunda uzmanlar uyarıyor. Afganistan Analisti ABD’li Jessica Berlin, “Daha evvel işgal edilmiş olan Kandahar ve öbür bölgelerden gelen raporlar umut verici görünmüyor” diyerek “Daha insancıl niyetli olduklarına inanmak için özel bir sebebimiz yok” sözlerini kullanıyor. ABD’nin Afganistan’a girişi Memleketler arası toplum, yaşanan insan hakları ihlalleri sebebiyle Taliban idaresindeki Afganistan’a bir “parya devlet” muamelesi yaptı ve iktidarını tanımaktan kaçındı.
Fakat bir daha de 11 Eylül 2001’deki terör akınlarına kadar örgüte müdahale etmediler. ABD’de yaklaşık 3 bin kişinin hayatını kaybettiği saldırıyı Kaide’deki kontaklarıyla düzenleyen Usama Bin Ladin, kendisine Afganistan’da inançlı bir liman bulmuştu.
Örgütün Bin Ladin’i ABD’ye teslim etmeyi reddetmesinin akabinde ABD, Afganistan’a operasyon düzenledi ve Taliban’ı devirdi. Taliban’ın bir daha dirilişi ABD, 2018 yılında seçilmiş Afgan hükümetini dahil etmeden, Taliban ile direkt bir barış mutabakatı müzakereye girişti. Hükümet ve Taliban içindeki barış görüşmeleri ise Eylül 2020’de başladı, fakat kısa müddet daha sonra durdu. ABD Lideri Joe Biden Nisan 2021’de ABD ve NATO birliklerinin birebir yılın 11 Eylül’üne kadar ülkeden çekileceğini duyurduğunda, Afganistan’ın karışıklığa sürükleneceğinden ve demokratik olarak ülkenin dağılacağından telaş eden uzmanlar, birliklerin geri çekilme suratından tasa duyuyorlardı. Seçilmiş Afgan hükümeti iktidardaki hakimiyetini sürdüremezdi. Görünüşe göre de haklı çıktılar.
Carla Bleiker ©
Deutsche Welle Türkçe