İrem Köker
Bundan 100 yıl evvel hazırlanan* İngiliz istihbarat raporları, İngilizlerin Mustafa Kemal Atatürk hakkında bilgi toplama faaliyetlerinin, Mayıs 1919’da Samsun’a gitmesinin ve çabucak sonrasında Anadolu’da çeşitli kongrelerle bir çaba örgütlemeye başlamasının akabinde ağırlaştığını gösteriyor.
İngiliz istihbaratının 1919’un sonlarına gerçek yaptığı birinci değerlendirmelerde, Mustafa Kemal ve Anadolu’da başlayan hareket “devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip” olarak tanımlanırken, zıtlarının desteklenmesi ve rakibi olan hareketlerin bir ortaya gelmesinin teşvik edilmesi gerektiği belirtiliyor.
BBC Türkçe, British Library’de yer alan, İngiliz devletine ilişkin artık kapalılığı kaldırılmış istihbarat raporlarına ve resmi dokümanlara ulaştı.
Evraklarda, mütareke devrinde İstanbul’da bulunan İngiltere Yüksek Komiserliği, istihbarat memurları ve ordu kumandanlarının, Londra’daki Savaş Bakanlığı ile Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği raporlar yer alıyor.
Raporlarda, o devir Türkiye’de bulunan İngiliz yetkililerin, Anadolu’da çabucak hemen yeni yeni örgütlenmeye başlayan ulusal uğraşın halkın dayanağını toplamaya başladığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yazgısını belirleyecek olan mutabakatın ağır koşullar dayatması halinde silahlı çabaya geçebileceği ihtarları yapılıyor.
İngilizlere göre, Anadolu’da örgütlenen ulusal gayret İzmir’in işgaline doğan reaksiyonla beslenerek, giderek daha güçlenen bir yapılanma haline geliyor.
Dokümanlar mütareke periyoduna, Sevr öncesine ilişkin
Kelam konusu dokümanların hazırlandığı devir, 1918 yılında Birinci Dünya Savaşı daha sonrasında kazanan İtilaf Devletleri’nin Osmanlı İmparatorluğu ile imzaladığı Mondros Mütarekesi’nin bir yıl daha sonrasını kapsıyor.
Bu bir yıllık vakit diliminde Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919’da Osmanlı ordusuna mensup bir müfettiş olarak Samsun’a ulaşıyor ve evvel Amasya Genelgesi’nin yayınlanmasını sağlıyor, akabinde da Sivas ve Erzurum Kongreleri’ni topluyor.
Tarih Vakfı Lideri ve İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan, 1919 yılının anlaşılması için Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim 1918’e bakılması gerektiğini söylüyor.
Mütareke daha sonrası, İngiliz ordusunun temsilcileri İstanbul, Samsun ve Batı Anadolu’ya konuşlanırken, İzmir Yunan ordusu tarafınca işgal ediliyor ve Antalya civarına da İtalyanlar asker çıkartıyor. Fransızlar da Adana civarında bir bölgeyi denetim ediyor.
Prof. Dr. Alkan, 20’nci yüzyıl için “en uzun yıl üzere tanımlama yapılacak olsa bunun 1919 yılı” olacağını söylüyor ve “Türkiye için de dünya için de her şey yeni başlıyordu, kartlar adeta bir daha dağıtılıyordu. 1919 epeyce farklı bir yıldı” diyor.
Alkan, bu vakitte Fransa’nın bir an evvel savaşı sonlandıracak bir mutabakatın yapılmasını istemesine rağmen İngiltere’de Türkiye’ye yönelik üç farklı görüşün ortaya çıktığını aktarıyor:
“Bunlardan birincisi, Başbakan Lloyd George’un temsil ettiği, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir an evvel paylaşılması, Batı Anadolu’nun ve Trakya’nın büsbütün Yunanlar tarafınca işgal edilmesinden yana ve Anadolu’dan Türklerin sökülüp atılmasını savunacak kadar radikal bir bakış açısını savunuyor.
Devrin Savaş Bakanı Winston Churchill’in temsil ettiği ikinci bakış, radikal bir mutabakatın Türkleri Bolşevizm’in kucağına itmesinden korkuyor ve daha ölçülü bir mutabakat yapılmasını istiyor.
Üçüncüsü de Hindistan Bakanı Edwin Montagu’nun Hindistan Müslümanlarının reaksiyonundan çekindiği için bir an evvel İstanbul’un Türkiye’de bırakılması ve hilafetin korunmasına yönelik bakışı.”
Alkan, İngiliz istihbarat raporlarında “milliyetçi hareket” olarak tanımlanan ulusal uğraşın o periyotta “millici hareket” olarak isimlendirildiğine dikkat çekiyor.
Birinci rapor 1919’un Ekim ayının başlarında
Mustafa Kemal özelinde hazırlanan birinci İngiliz istihbarat raporu da 9 Ekim 1919 tarihini taşıyor. Rapor, o devir İngiltere’nin işgali altında bulunan Mısır’daki istihbarat ünitesi tarafınca, Fransızlardan alınan dokümanlara dayanarak hazırlanmış.
“Mustafa Kemal ve milliyetçi (millici) hareket” başlığını taşıyan raporda, bu hareketin ulus çapında İstanbul hükümetine muhalif nitelikte olduğu ve her ne kadar Türkiye’nin toprak bütünlüğünü savunsa da manda sistemine de karşı çıkmadığı belirtiliyor:
Hazırlanan bu birinci raporda dikkat çeken bir nokta da Mustafa Kemal’in isminin “Mustafa Kamil” olarak yazılmış olması.
Fakat, Bağdat’ta bulunan Siyasi Komite’den bir diğer yetkili bu rapora ek yaparak, Mustafa Kemal ve hedefleri konusunda “iyimser olamadığını” yazıyor:
“Mustafa Kemal’in faaliyetleri yahut niyetleri konusunda, ne yazık ki optimist bir görüş takınamamaktayım. [Kuzey Irak’tan] gelen raporlar ve İstanbul hükümetinin elinin altındaki gerçeklik seviyesi yüksek bilgiler, bu hareketin tehlikeli bir nitelikte olduğunu ve askeri boyut kazanabilecek biçimde bir kargaşayı kışkırtma mümkünlüğü hiç de düşük değildir.
“Siyasi hareketlerin baskıyla yok edilmediğine katılmakla birlikte, baskı uygulamanın ne adil olduğunu ne de elimizdeki tek silah olduğunu düşünüyorum. Zıtlarının bir ortaya gelmesi teşvik edilmeli ve rakibi olan amaçlar yerine getirilmelidir.”
İlerleyen periyotlarda yazılan raporlarda ise savaşı sonlandıran bir muahede olmamasına rağmen yabancı devletlerin işgallerinin halk üstündeki tesirlerine ve Mustafa Kemal’in Anadolu’daki örgütlenmesinin boyutlarına ait ayrıntılı değerlendirmeler yapılıyor.
İzmir’in işgalinin tesirleri
Prof. Dr. Alkan, 1919’un ikinci yarısıyla birlikte İtilaf Devletleri tarafınca Mondros Mütarekesi’nin bilhassa 7’nci hususu kullanılarak, savaşı sonlandıran bir mutabakat yapılmadan Türkiye’nin fiili işgaline başlandığına dikkat çekiyor.
Alkan, bilhassa Yunan ordusunun İngiltere’nin dayanağıyla 15-19 Mayıs 1919 tarihlerinde İzmir’i işgal etmesini “hem Türkiye hem ulusal gayret tıpkı vakitte Mustafa Kemal’in liderliği açısından dönüm noktası” olarak tanımlıyor.
İzmir’in işgalinin ulusal çabanın örgütlenmesi ve halk takviyesi toplaması üzerinde oynadığı kritik rol İngiliz istihbarat raporlarına da yansıyor.
İngiltere Yüksek Komiseri John de Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a 28 Ekim 1919 tarihinde yazdığı raporda, savaşı sonlandıracak mutabakatın Osmanlı Devleti için “ağır olması beklenen şartlarının” uygulanmasının İzmir’in işgalindilk evvel fazlaca daha kolay olacağı değerlendirmesini yapıyor:
“Mütareke ile ezilen ve hezimete uğratılan Türkiye, varlığını muhafazaya yönelik ufacık bir umut haricinde her şeyden vazgeçmeye hazırdı.
Geniş halk kitleleri maliyetinden bihaber oldukları barış ve güvenliği arzuluyordu. Doğal olarak İstanbul enkazdan neleri kurtarabileceğini düşünmeye başlamıştı. bu vakitte (İzmir’in işgaline kadar) barış mutabakatının kurallarını uygulamaya koymak kolay olurdu.”
bir daha birebir raporda, İzmir’in işgali “bu biçimdea kadar uyuşuk bir biçimde sağa sola giden karıncaların yuvasının dağıtılmasına”, ulusal uğraşın başkanları de o ana kadar “her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlara” benzetiliyor.
İzmir işgalinin “direnişi başlatmış olduğuna” dikkat çekilen raporda, “Mustafa Kemal, Mayıs ayında (1919 yılı) müfettiş olarak Samsun’a gönderildi. Smyrna’da (İzmir’de) uykuda yakalanan Türkler canlandı. Bir Ermeni devletinin kurulacağını düşünmek için hayli niye vardı ve biroldukcaları da bir Pontus Rum devletinin oluşacağınu konuşuyordu. Ordu da yeni bir darbeyi engellemeye kararlıydı. Mustafa Kemal gelir gelmez bu bölgeyi hareketlendirmek için faaliyete geçti. İtilaf Devletleri’nin denetimi haricinde kalan Amasya’yı karargah olarak belirledi. Bu hareket devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip üzere görünüyor” deniliyor ve şöyleki devam ediliyor:
“Bu vakte (İzmir’in işgaline) kadar bu hareketin başkanları her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlar üzereydi. İtilaf kuvvetlerinden rastgele bir muhalefetle karşılaşmayınca ve Merkezi Hükümetin gereksizliği ve muhtemelen işbirlikçiliği de fark edilince daha hayli ön plana çıkmaya başladılar. Bitkin ve yozlaşmış İstanbul Hükümeti’nin Türkleri temsil etmediğini, Türkiye’yi mahvettiğini düşünüyorlar ve kendilerinin Türkleri temsil ettiğini, ülkeyi de yönetebileceklerini göstereceklerini söylüyorlar.”
Bundan birkaç gün evvel, 20 Ekim 1919’da İngiltere’nin Karadeniz Ordusu Başkomutanı General Sir George Milne’nin Savaş Bakanlığı’na gönderdiği, oradan da Dışişleri Bakanlığı’na aktarılan bir istihbarat raporunda, Mustafa Kemal ve destekçilerinin şayet olmazsa olmaz olarak tanımadığı üç hususun İzmir, Ermenistan ve Trakya sıkıntıları olduğu belirtiliyor:
“İzmir problemi değerli. İzmir’de yaşananların o kadar büyük tesiri oldu ki, (Yunan güçlerinin) buradan ayrılması ve Türkiye’ye iade edilmesi artık her Türk’ün en kıymetli talebi haline geldi.
“Ermenistan sorununun en kritik noktası, fazlaca az Ermeni’nin kalmış olması ve bağımsız bir Ermenistan kurulması için yapılacak daha büyük planların hayli büyük askeri güç gerektirmesi. Bu bahiste hayli ağır hisler var. Damat Ferid’in Kabinesi bile epeyce sert talimatlar yayınlayarak, hiç bir Ermeni’nin geri dönmesine müsaade verilmeyeceğini ilan etti.
“Trakya sıkıntısıyla ilgili yapılması düşünülen ayarlamaların milliyetçi hareket tarafınca kabul edilemez olarak değerlendirileceğini gösteren rastgele bir gösterge yok.”
Ulusal gayret mercek altına alınıyor
1919 yılının sonlarına hakikat, İngiliz istihbaratının da giderek daha fazlaca Mustafa Kemal ve ulusal çabayı mercek altına almaya ve Londra’ya ikazlar yapmaya başladığı görülüyor.
Yazılan birinci raporlarda Atatürk’ün isminin dahi hakikat yazılmadığını aktaran Alkan bu durumu, “Yerinden gelen istihbarat raporları Kemalist hareketi, milliyetçi hareketi, direniş hareketini az epeyce gerçek teşhis eden bilgilere sahip. Lakin öte yandan bunların Londra’da nasıl yansıdığına baktığımızda, bunun önemli biçimde ele alınmadığını görüyoruz” diye anlatıyor.
Raporların yazıldığı devirde çabucak hemen Soyadı Kanunu çıkmadığı için ondan sonrasında Atatürk soyadını alacak olan Mustafa Kemal’den bu isimle ya da Mustafa Kemal Paşa olarak bahsediliyor.
Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yolladığı raporda, yapılacak muahedenin uygulamaya sokulmasının her geçen gün daha da zorlaştığı belirtiliyor:
“İstanbul’da doğan ve Erzurum’da yuvalanan milliyetçi hareket, Yunan Bölgesi haricinde Anadolu’nun tamamını denetim edecek kadar genişledi ve Trakya’nın da kıymetli bir kısmında varlık gösteriyor. Kimi Kürt, Arap ve Tatarların da sempatisini topladı. Merkezi Hükümet, İstanbul’da bir ilçe belediyesine, Milliyetçiler ile İtilaf Devletleri içinde aracıya dönüştü.
“Şu ana kadar her şey yolunda lakin Türkiye’ye badire yaratacak bir barış teklifi yapıldığında madalyonun başka yüzü de ortaya çıkacak. Milliyetçiler örgütleniyor, moral topluyor, takibat yapıyor, eleman devşiriyor, para topluyor ve Türkiye’nin bölünmesine ya da yabancı devletlerin denetimi altına girmesine karşı çıkmak için uyuşuk insanları canlandırmaya çalışıyor. Şu ana kadar da muvaffakiyet sağladılar. Her geçen gün barış mutabakatının uygulamaya sokulması daha da sıkıntı bir hal alıyor.”
Prof. Dr. Alkan, İngiltere’nin Osmanlı ordusunun dağıtılmış ve silahlarına da el konulmuş olmasından dolayı bir silahlı direniş olabileceği tarafında bir beklentisi olmadığına fakat 1919 yılının ortalarından itibaren bu ihtimali “doğru biçimde kestirim eden” istihbarat memurlarının olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, “Bu istihbarat memurlarının birinci gözlemlediği husus Türkiye’deki direniş hareketinin epeyce legal bir yoldan kendisini tabir etmeye başladığı istikametinde ki o yasal yol parlamenter yol. Bu durm, olağan olarak parlamentonun doğduğu ülke olmakla övünen İngiltere için bir sürpriz. Kendisine karşı verilecek çaba de seçim ve parlamento aracılığıyla verildi” diyor.
General Milne’nin hazırladığı raporda da misal değerlendirmeler yer alıyor. Raporda, millici hareketin Türkiye’de kamuoyunun dayanağını topladığı ve destekçilerinin de değerli konumlara getirilmeleriyle bu dayanağın giderek arttığı belirtiliyor.
Milne, millici hareketin o devirde silahlı direniş fikriyle “flört ettiğini” söz ediyor:
“Bu yolu tercih etmeleri durumunda ateşle oynamış olacaklarının ve felakete yol açacaklarının farkındalar. Lakin silahlı gayret fikrini Barış Konferansını etkilemek için istiyorlar. Çünkü halkın bildiği tek örgütlenme biçimi de bu.
“Barış Konferansı’nda Türkiye için epey ağır sonuçlar doğuracak kararların alınması ve İstanbul’daki yöneticilerin isyankarları denetim altında tutamaması halinde millici hareket, İtilaf Devletleri’nin askeri planları üzerinde büyük tesir yaratır. Halk silahlı ve birinci defa birlik olmuş durumda. Milliyetçi bir ayaklanma olması halinde kullanılması gereken askeri gücün boyutlarını hesaplamak güç.”
Gayrimüslimlerin tasaları istihbarat raporlarında
bu vakitte yazılan istihbarat raporlarında öne çıkan bir başka bahis da Anadolu’daki Hristiyanların güvenlik telaşları.
Anadolu’da başlayan örgütlenmenin İngiliz istihbarat raporlarında “mülteci” olarak tanımlanan, Birinci Dünya Savaşı sırasında yerinden edilmiş şahısların geri dönebilme ihtimalini düşürdüğüne dikkat çekiliyor.
General Milne’nin raporunda, Anadolu’da kalan Ermenilerin sayısının azalmış olmasının, Ermenistan devletinin kurulma ihtimalini azalttığı vurgulanırken, 12 Kasım 1919’da bir istihbarat memurunun Bursa’dan hazırladığı raporda da, mülkiyeti Ermenilere ilişkin olan lakin sonrasındasında Türklerin yerleştirildiği gayrimenkullerin iadesiyle ilgili kurulan kurulların çalışmalarına da yer veriliyor.
Bu raporda, “Bilecik’te belediye liderinin başkanlığında iki Ermeni ve iki Müslüman’dan oluşan Karma Komite, 15 Nisan ile 4 Ekim 1919 içinde 100 tane belgeyi inceleyip sonuca başladı. Türk mültecilerin yerleştirildiği mülkiyeti Ermenilere ilişkin meskenlerin geri verilmesine yönelik yüzlerce belge ile direkt mahallî yetkililer ilgileniyor lakin elbette iade edilen binalar epeyce acınası ve harap durumda olduğundan ortasında oturulamayacak durumda bulunuyor. Bu kasabadan sürgün edilen yaklaşık 5 bin Ermeni’nin beşte biri geri döndü, oburlarının kaybolduğu düşünülüyor” değerlendirmesi yapılıyor.
Raporlarda, Ermeni ve Yunanların güvenlik korkusu taşımaya devam ettikleri fakat ulusal uğraş önderlerinin gayrimüslimlerin korunmasının “kendi çıkarlarına olacağının farkında oldukları için” gerekli güvenlik teminatlarını verdikleri belirtiliyor.
28 Ekim’de Yüksek Komiser Robeck’in hazırladığı raporda mevzuyla ilgili şu değerlendirmeler yapılıyor:
“Yunan ve Ermeni önderler, Amerikalı Misyonerlerin de dayanağıyla katliam olacağı öngörüsüyle koro halinde bağrışıyorlar. Mustafa Kemal de birebir öngörüyü fark etmiş ve bunu engellemek için adımlar atmış üzere görünüyor. Samsun’daki Denetim Memuru, Mustafa Kemal’in teminatlar verdiğini fakat Hristiyanların gereksiz yere telaşlı olduklarını bildirdi.
“Milliyetçiler, Hıristiyanları koruyor ve dışarıdan gelen yardımlara ve müdahalelere karşı çıkıyor. İngilizlere karşı gücü ve giderek daha da güçlenen, lakin öbür İtilaf devletlerine karşı daha az boyutlarda olan bir kırgınlık hissediliyor. Milliyetçiler lokal halkla hayli fazla temas edebilmiş değil. Daima olarak Hıristiyanların korunmasına dair yapılan açıklamalar büsbütün siyasi nitelik taşıyormuş üzere görünüyor. Türklerin bu husustaki eğilimleri ve içgüdüleri katliam yapılması istikametinde. Milliyetçiler savaşmayı tercih ederse Hıristiyanların da katledilmeleri mümkün.”
İngilizlere bakılırsa, Mustafa Kemal İngiltere hakkında ne düşünüyor?
Hazırlanan raporlarda karşılığı aranan bir öteki soru da Mustafa Kemal ve liderlik ettiği gayret hareketinin İngiltere’ye bakışı.
İngiliz istihbaratının hazırladığı raporlarda, ulusal uğraşa dayanak veren yayınlarda çıkan İngiltere yahut İngiliz mandasını savunan İngiliz Muhipleri Cemiyeti zıddı yazıların da özetlenerek Londra’ya iletildiği görülüyor.
24 Ekim 1919 tarihinde İngiltere Yüksek Komiserliği’nin yazdığı raporda, Erzurum’da yayınlanan ve ulusal çabaya takviye veren Albayrak gazetesinin İngiliz siyasetlerine ağır tenkitler yönelttiğine dikkat çekiliyor:
“Millici hareketin propaganda gazetelerinden Albayrak üzere yayınlar eski kabinenin millici harekete karşı koymak için İngiltere hükümetinden rüşvet aldığı istikametindeki kanıyı inandırıcı kılmak için değerli uğraş gösteriyor.
“Bunun örneklerinden biri Mustafa Kemal’in bir Amerikan radyosuna verdiği mülakat. Paşa, Türkiye’yi yok etmek için İngiltere’nin parasının kullanıldığını ve kendisi ile arkadaşlarının elde ettiği kesin bilgilere nazaran, İngilizlerin eski içişleri bakanına 150 bin sterlin verdiğini söylüyor.”
Prof. Dr. Alkan da, İngiltere’nin bu süreç boyunca ondan sonrasında Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla Ankara merkezli olan ulusal gayretten hayli, İstanbul’daki Osmanlı hükümeti ile ortasının daha düzgün olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, İngiltere’nin 1920 yılında İstanbul’u fiilen işgal etmenin İngilizlerin yaptığı bir öbür yanılgı olduğunu belirtiyor.
Alkan, “İngiltere şu biçimde düşünecek: İstanbul’u işgal edersek osmanlı hükümetini bizim istediğimiz şartlarda barışa zorlayabiliriz. Fakat ummadıkları ve beklemedikleri mevzu çabucak Anadolu’da İngilizlerin ulaşamayacağı bir yerde yeni bir parlamentonun açılması ve bütün ulusal gayretin dünya tarihinde fazlaca nadir görülen bir biçimde bu parlamentoyla yürütülecek olması. Bütün kumandanlar bir yandan cephede savaşacaklar, bir yandan parlamentoda gelip hesap verecekler” diyor.
Alkan, “Sonuçta bütün bu savaş sürecinde İngiltere ile Ankara hükümeti içindeki bağlantılar hiç bir vakit sıcak olmadı. Tam bilakis İstanbul hükümeti ile epey sıcak oldu. İngilizler, ulusal uğraş ile sıcak alakası olan Ali İstek Paşa kabinesini bile istifa ettirdi, yerine Damat Ferid Paşa hükümeti geçti ve Sevr Antlaşması’nı imzalayan hükümet oldu. Bunu da hatırlamak gerek” diyor.
* Bu haber özgün olarak 10 Kasım 2019’da BBC Türkçe tarafınca yayımlanmıştır
Bundan 100 yıl evvel hazırlanan* İngiliz istihbarat raporları, İngilizlerin Mustafa Kemal Atatürk hakkında bilgi toplama faaliyetlerinin, Mayıs 1919’da Samsun’a gitmesinin ve çabucak sonrasında Anadolu’da çeşitli kongrelerle bir çaba örgütlemeye başlamasının akabinde ağırlaştığını gösteriyor.
İngiliz istihbaratının 1919’un sonlarına gerçek yaptığı birinci değerlendirmelerde, Mustafa Kemal ve Anadolu’da başlayan hareket “devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip” olarak tanımlanırken, zıtlarının desteklenmesi ve rakibi olan hareketlerin bir ortaya gelmesinin teşvik edilmesi gerektiği belirtiliyor.
BBC Türkçe, British Library’de yer alan, İngiliz devletine ilişkin artık kapalılığı kaldırılmış istihbarat raporlarına ve resmi dokümanlara ulaştı.
Evraklarda, mütareke devrinde İstanbul’da bulunan İngiltere Yüksek Komiserliği, istihbarat memurları ve ordu kumandanlarının, Londra’daki Savaş Bakanlığı ile Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği raporlar yer alıyor.
Raporlarda, o devir Türkiye’de bulunan İngiliz yetkililerin, Anadolu’da çabucak hemen yeni yeni örgütlenmeye başlayan ulusal uğraşın halkın dayanağını toplamaya başladığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yazgısını belirleyecek olan mutabakatın ağır koşullar dayatması halinde silahlı çabaya geçebileceği ihtarları yapılıyor.
İngilizlere göre, Anadolu’da örgütlenen ulusal gayret İzmir’in işgaline doğan reaksiyonla beslenerek, giderek daha güçlenen bir yapılanma haline geliyor.
Dokümanlar mütareke periyoduna, Sevr öncesine ilişkin
Kelam konusu dokümanların hazırlandığı devir, 1918 yılında Birinci Dünya Savaşı daha sonrasında kazanan İtilaf Devletleri’nin Osmanlı İmparatorluğu ile imzaladığı Mondros Mütarekesi’nin bir yıl daha sonrasını kapsıyor.
Bu bir yıllık vakit diliminde Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919’da Osmanlı ordusuna mensup bir müfettiş olarak Samsun’a ulaşıyor ve evvel Amasya Genelgesi’nin yayınlanmasını sağlıyor, akabinde da Sivas ve Erzurum Kongreleri’ni topluyor.
Tarih Vakfı Lideri ve İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan, 1919 yılının anlaşılması için Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim 1918’e bakılması gerektiğini söylüyor.
Mütareke daha sonrası, İngiliz ordusunun temsilcileri İstanbul, Samsun ve Batı Anadolu’ya konuşlanırken, İzmir Yunan ordusu tarafınca işgal ediliyor ve Antalya civarına da İtalyanlar asker çıkartıyor. Fransızlar da Adana civarında bir bölgeyi denetim ediyor.
Prof. Dr. Alkan, 20’nci yüzyıl için “en uzun yıl üzere tanımlama yapılacak olsa bunun 1919 yılı” olacağını söylüyor ve “Türkiye için de dünya için de her şey yeni başlıyordu, kartlar adeta bir daha dağıtılıyordu. 1919 epeyce farklı bir yıldı” diyor.
Alkan, bu vakitte Fransa’nın bir an evvel savaşı sonlandıracak bir mutabakatın yapılmasını istemesine rağmen İngiltere’de Türkiye’ye yönelik üç farklı görüşün ortaya çıktığını aktarıyor:
“Bunlardan birincisi, Başbakan Lloyd George’un temsil ettiği, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir an evvel paylaşılması, Batı Anadolu’nun ve Trakya’nın büsbütün Yunanlar tarafınca işgal edilmesinden yana ve Anadolu’dan Türklerin sökülüp atılmasını savunacak kadar radikal bir bakış açısını savunuyor.
Devrin Savaş Bakanı Winston Churchill’in temsil ettiği ikinci bakış, radikal bir mutabakatın Türkleri Bolşevizm’in kucağına itmesinden korkuyor ve daha ölçülü bir mutabakat yapılmasını istiyor.
Üçüncüsü de Hindistan Bakanı Edwin Montagu’nun Hindistan Müslümanlarının reaksiyonundan çekindiği için bir an evvel İstanbul’un Türkiye’de bırakılması ve hilafetin korunmasına yönelik bakışı.”
Alkan, İngiliz istihbarat raporlarında “milliyetçi hareket” olarak tanımlanan ulusal uğraşın o periyotta “millici hareket” olarak isimlendirildiğine dikkat çekiyor.
Birinci rapor 1919’un Ekim ayının başlarında
Mustafa Kemal özelinde hazırlanan birinci İngiliz istihbarat raporu da 9 Ekim 1919 tarihini taşıyor. Rapor, o devir İngiltere’nin işgali altında bulunan Mısır’daki istihbarat ünitesi tarafınca, Fransızlardan alınan dokümanlara dayanarak hazırlanmış.
“Mustafa Kemal ve milliyetçi (millici) hareket” başlığını taşıyan raporda, bu hareketin ulus çapında İstanbul hükümetine muhalif nitelikte olduğu ve her ne kadar Türkiye’nin toprak bütünlüğünü savunsa da manda sistemine de karşı çıkmadığı belirtiliyor:
Hazırlanan bu birinci raporda dikkat çeken bir nokta da Mustafa Kemal’in isminin “Mustafa Kamil” olarak yazılmış olması.
Fakat, Bağdat’ta bulunan Siyasi Komite’den bir diğer yetkili bu rapora ek yaparak, Mustafa Kemal ve hedefleri konusunda “iyimser olamadığını” yazıyor:
“Mustafa Kemal’in faaliyetleri yahut niyetleri konusunda, ne yazık ki optimist bir görüş takınamamaktayım. [Kuzey Irak’tan] gelen raporlar ve İstanbul hükümetinin elinin altındaki gerçeklik seviyesi yüksek bilgiler, bu hareketin tehlikeli bir nitelikte olduğunu ve askeri boyut kazanabilecek biçimde bir kargaşayı kışkırtma mümkünlüğü hiç de düşük değildir.
“Siyasi hareketlerin baskıyla yok edilmediğine katılmakla birlikte, baskı uygulamanın ne adil olduğunu ne de elimizdeki tek silah olduğunu düşünüyorum. Zıtlarının bir ortaya gelmesi teşvik edilmeli ve rakibi olan amaçlar yerine getirilmelidir.”
İlerleyen periyotlarda yazılan raporlarda ise savaşı sonlandıran bir muahede olmamasına rağmen yabancı devletlerin işgallerinin halk üstündeki tesirlerine ve Mustafa Kemal’in Anadolu’daki örgütlenmesinin boyutlarına ait ayrıntılı değerlendirmeler yapılıyor.
İzmir’in işgalinin tesirleri
Prof. Dr. Alkan, 1919’un ikinci yarısıyla birlikte İtilaf Devletleri tarafınca Mondros Mütarekesi’nin bilhassa 7’nci hususu kullanılarak, savaşı sonlandıran bir mutabakat yapılmadan Türkiye’nin fiili işgaline başlandığına dikkat çekiyor.
Alkan, bilhassa Yunan ordusunun İngiltere’nin dayanağıyla 15-19 Mayıs 1919 tarihlerinde İzmir’i işgal etmesini “hem Türkiye hem ulusal gayret tıpkı vakitte Mustafa Kemal’in liderliği açısından dönüm noktası” olarak tanımlıyor.
İzmir’in işgalinin ulusal çabanın örgütlenmesi ve halk takviyesi toplaması üzerinde oynadığı kritik rol İngiliz istihbarat raporlarına da yansıyor.
İngiltere Yüksek Komiseri John de Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a 28 Ekim 1919 tarihinde yazdığı raporda, savaşı sonlandıracak mutabakatın Osmanlı Devleti için “ağır olması beklenen şartlarının” uygulanmasının İzmir’in işgalindilk evvel fazlaca daha kolay olacağı değerlendirmesini yapıyor:
“Mütareke ile ezilen ve hezimete uğratılan Türkiye, varlığını muhafazaya yönelik ufacık bir umut haricinde her şeyden vazgeçmeye hazırdı.
Geniş halk kitleleri maliyetinden bihaber oldukları barış ve güvenliği arzuluyordu. Doğal olarak İstanbul enkazdan neleri kurtarabileceğini düşünmeye başlamıştı. bu vakitte (İzmir’in işgaline kadar) barış mutabakatının kurallarını uygulamaya koymak kolay olurdu.”
bir daha birebir raporda, İzmir’in işgali “bu biçimdea kadar uyuşuk bir biçimde sağa sola giden karıncaların yuvasının dağıtılmasına”, ulusal uğraşın başkanları de o ana kadar “her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlara” benzetiliyor.
İzmir işgalinin “direnişi başlatmış olduğuna” dikkat çekilen raporda, “Mustafa Kemal, Mayıs ayında (1919 yılı) müfettiş olarak Samsun’a gönderildi. Smyrna’da (İzmir’de) uykuda yakalanan Türkler canlandı. Bir Ermeni devletinin kurulacağını düşünmek için hayli niye vardı ve biroldukcaları da bir Pontus Rum devletinin oluşacağınu konuşuyordu. Ordu da yeni bir darbeyi engellemeye kararlıydı. Mustafa Kemal gelir gelmez bu bölgeyi hareketlendirmek için faaliyete geçti. İtilaf Devletleri’nin denetimi haricinde kalan Amasya’yı karargah olarak belirledi. Bu hareket devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip üzere görünüyor” deniliyor ve şöyleki devam ediliyor:
“Bu vakte (İzmir’in işgaline) kadar bu hareketin başkanları her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlar üzereydi. İtilaf kuvvetlerinden rastgele bir muhalefetle karşılaşmayınca ve Merkezi Hükümetin gereksizliği ve muhtemelen işbirlikçiliği de fark edilince daha hayli ön plana çıkmaya başladılar. Bitkin ve yozlaşmış İstanbul Hükümeti’nin Türkleri temsil etmediğini, Türkiye’yi mahvettiğini düşünüyorlar ve kendilerinin Türkleri temsil ettiğini, ülkeyi de yönetebileceklerini göstereceklerini söylüyorlar.”
Bundan birkaç gün evvel, 20 Ekim 1919’da İngiltere’nin Karadeniz Ordusu Başkomutanı General Sir George Milne’nin Savaş Bakanlığı’na gönderdiği, oradan da Dışişleri Bakanlığı’na aktarılan bir istihbarat raporunda, Mustafa Kemal ve destekçilerinin şayet olmazsa olmaz olarak tanımadığı üç hususun İzmir, Ermenistan ve Trakya sıkıntıları olduğu belirtiliyor:
“İzmir problemi değerli. İzmir’de yaşananların o kadar büyük tesiri oldu ki, (Yunan güçlerinin) buradan ayrılması ve Türkiye’ye iade edilmesi artık her Türk’ün en kıymetli talebi haline geldi.
“Ermenistan sorununun en kritik noktası, fazlaca az Ermeni’nin kalmış olması ve bağımsız bir Ermenistan kurulması için yapılacak daha büyük planların hayli büyük askeri güç gerektirmesi. Bu bahiste hayli ağır hisler var. Damat Ferid’in Kabinesi bile epeyce sert talimatlar yayınlayarak, hiç bir Ermeni’nin geri dönmesine müsaade verilmeyeceğini ilan etti.
“Trakya sıkıntısıyla ilgili yapılması düşünülen ayarlamaların milliyetçi hareket tarafınca kabul edilemez olarak değerlendirileceğini gösteren rastgele bir gösterge yok.”
Ulusal gayret mercek altına alınıyor
1919 yılının sonlarına hakikat, İngiliz istihbaratının da giderek daha fazlaca Mustafa Kemal ve ulusal çabayı mercek altına almaya ve Londra’ya ikazlar yapmaya başladığı görülüyor.
Yazılan birinci raporlarda Atatürk’ün isminin dahi hakikat yazılmadığını aktaran Alkan bu durumu, “Yerinden gelen istihbarat raporları Kemalist hareketi, milliyetçi hareketi, direniş hareketini az epeyce gerçek teşhis eden bilgilere sahip. Lakin öte yandan bunların Londra’da nasıl yansıdığına baktığımızda, bunun önemli biçimde ele alınmadığını görüyoruz” diye anlatıyor.
Raporların yazıldığı devirde çabucak hemen Soyadı Kanunu çıkmadığı için ondan sonrasında Atatürk soyadını alacak olan Mustafa Kemal’den bu isimle ya da Mustafa Kemal Paşa olarak bahsediliyor.
Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yolladığı raporda, yapılacak muahedenin uygulamaya sokulmasının her geçen gün daha da zorlaştığı belirtiliyor:
“İstanbul’da doğan ve Erzurum’da yuvalanan milliyetçi hareket, Yunan Bölgesi haricinde Anadolu’nun tamamını denetim edecek kadar genişledi ve Trakya’nın da kıymetli bir kısmında varlık gösteriyor. Kimi Kürt, Arap ve Tatarların da sempatisini topladı. Merkezi Hükümet, İstanbul’da bir ilçe belediyesine, Milliyetçiler ile İtilaf Devletleri içinde aracıya dönüştü.
“Şu ana kadar her şey yolunda lakin Türkiye’ye badire yaratacak bir barış teklifi yapıldığında madalyonun başka yüzü de ortaya çıkacak. Milliyetçiler örgütleniyor, moral topluyor, takibat yapıyor, eleman devşiriyor, para topluyor ve Türkiye’nin bölünmesine ya da yabancı devletlerin denetimi altına girmesine karşı çıkmak için uyuşuk insanları canlandırmaya çalışıyor. Şu ana kadar da muvaffakiyet sağladılar. Her geçen gün barış mutabakatının uygulamaya sokulması daha da sıkıntı bir hal alıyor.”
Prof. Dr. Alkan, İngiltere’nin Osmanlı ordusunun dağıtılmış ve silahlarına da el konulmuş olmasından dolayı bir silahlı direniş olabileceği tarafında bir beklentisi olmadığına fakat 1919 yılının ortalarından itibaren bu ihtimali “doğru biçimde kestirim eden” istihbarat memurlarının olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, “Bu istihbarat memurlarının birinci gözlemlediği husus Türkiye’deki direniş hareketinin epeyce legal bir yoldan kendisini tabir etmeye başladığı istikametinde ki o yasal yol parlamenter yol. Bu durm, olağan olarak parlamentonun doğduğu ülke olmakla övünen İngiltere için bir sürpriz. Kendisine karşı verilecek çaba de seçim ve parlamento aracılığıyla verildi” diyor.
General Milne’nin hazırladığı raporda da misal değerlendirmeler yer alıyor. Raporda, millici hareketin Türkiye’de kamuoyunun dayanağını topladığı ve destekçilerinin de değerli konumlara getirilmeleriyle bu dayanağın giderek arttığı belirtiliyor.
Milne, millici hareketin o devirde silahlı direniş fikriyle “flört ettiğini” söz ediyor:
“Bu yolu tercih etmeleri durumunda ateşle oynamış olacaklarının ve felakete yol açacaklarının farkındalar. Lakin silahlı gayret fikrini Barış Konferansını etkilemek için istiyorlar. Çünkü halkın bildiği tek örgütlenme biçimi de bu.
“Barış Konferansı’nda Türkiye için epey ağır sonuçlar doğuracak kararların alınması ve İstanbul’daki yöneticilerin isyankarları denetim altında tutamaması halinde millici hareket, İtilaf Devletleri’nin askeri planları üzerinde büyük tesir yaratır. Halk silahlı ve birinci defa birlik olmuş durumda. Milliyetçi bir ayaklanma olması halinde kullanılması gereken askeri gücün boyutlarını hesaplamak güç.”
Gayrimüslimlerin tasaları istihbarat raporlarında
bu vakitte yazılan istihbarat raporlarında öne çıkan bir başka bahis da Anadolu’daki Hristiyanların güvenlik telaşları.
Anadolu’da başlayan örgütlenmenin İngiliz istihbarat raporlarında “mülteci” olarak tanımlanan, Birinci Dünya Savaşı sırasında yerinden edilmiş şahısların geri dönebilme ihtimalini düşürdüğüne dikkat çekiliyor.
General Milne’nin raporunda, Anadolu’da kalan Ermenilerin sayısının azalmış olmasının, Ermenistan devletinin kurulma ihtimalini azalttığı vurgulanırken, 12 Kasım 1919’da bir istihbarat memurunun Bursa’dan hazırladığı raporda da, mülkiyeti Ermenilere ilişkin olan lakin sonrasındasında Türklerin yerleştirildiği gayrimenkullerin iadesiyle ilgili kurulan kurulların çalışmalarına da yer veriliyor.
Bu raporda, “Bilecik’te belediye liderinin başkanlığında iki Ermeni ve iki Müslüman’dan oluşan Karma Komite, 15 Nisan ile 4 Ekim 1919 içinde 100 tane belgeyi inceleyip sonuca başladı. Türk mültecilerin yerleştirildiği mülkiyeti Ermenilere ilişkin meskenlerin geri verilmesine yönelik yüzlerce belge ile direkt mahallî yetkililer ilgileniyor lakin elbette iade edilen binalar epeyce acınası ve harap durumda olduğundan ortasında oturulamayacak durumda bulunuyor. Bu kasabadan sürgün edilen yaklaşık 5 bin Ermeni’nin beşte biri geri döndü, oburlarının kaybolduğu düşünülüyor” değerlendirmesi yapılıyor.
Raporlarda, Ermeni ve Yunanların güvenlik korkusu taşımaya devam ettikleri fakat ulusal uğraş önderlerinin gayrimüslimlerin korunmasının “kendi çıkarlarına olacağının farkında oldukları için” gerekli güvenlik teminatlarını verdikleri belirtiliyor.
28 Ekim’de Yüksek Komiser Robeck’in hazırladığı raporda mevzuyla ilgili şu değerlendirmeler yapılıyor:
“Yunan ve Ermeni önderler, Amerikalı Misyonerlerin de dayanağıyla katliam olacağı öngörüsüyle koro halinde bağrışıyorlar. Mustafa Kemal de birebir öngörüyü fark etmiş ve bunu engellemek için adımlar atmış üzere görünüyor. Samsun’daki Denetim Memuru, Mustafa Kemal’in teminatlar verdiğini fakat Hristiyanların gereksiz yere telaşlı olduklarını bildirdi.
“Milliyetçiler, Hıristiyanları koruyor ve dışarıdan gelen yardımlara ve müdahalelere karşı çıkıyor. İngilizlere karşı gücü ve giderek daha da güçlenen, lakin öbür İtilaf devletlerine karşı daha az boyutlarda olan bir kırgınlık hissediliyor. Milliyetçiler lokal halkla hayli fazla temas edebilmiş değil. Daima olarak Hıristiyanların korunmasına dair yapılan açıklamalar büsbütün siyasi nitelik taşıyormuş üzere görünüyor. Türklerin bu husustaki eğilimleri ve içgüdüleri katliam yapılması istikametinde. Milliyetçiler savaşmayı tercih ederse Hıristiyanların da katledilmeleri mümkün.”
İngilizlere bakılırsa, Mustafa Kemal İngiltere hakkında ne düşünüyor?
Hazırlanan raporlarda karşılığı aranan bir öteki soru da Mustafa Kemal ve liderlik ettiği gayret hareketinin İngiltere’ye bakışı.
İngiliz istihbaratının hazırladığı raporlarda, ulusal uğraşa dayanak veren yayınlarda çıkan İngiltere yahut İngiliz mandasını savunan İngiliz Muhipleri Cemiyeti zıddı yazıların da özetlenerek Londra’ya iletildiği görülüyor.
24 Ekim 1919 tarihinde İngiltere Yüksek Komiserliği’nin yazdığı raporda, Erzurum’da yayınlanan ve ulusal çabaya takviye veren Albayrak gazetesinin İngiliz siyasetlerine ağır tenkitler yönelttiğine dikkat çekiliyor:
“Millici hareketin propaganda gazetelerinden Albayrak üzere yayınlar eski kabinenin millici harekete karşı koymak için İngiltere hükümetinden rüşvet aldığı istikametindeki kanıyı inandırıcı kılmak için değerli uğraş gösteriyor.
“Bunun örneklerinden biri Mustafa Kemal’in bir Amerikan radyosuna verdiği mülakat. Paşa, Türkiye’yi yok etmek için İngiltere’nin parasının kullanıldığını ve kendisi ile arkadaşlarının elde ettiği kesin bilgilere nazaran, İngilizlerin eski içişleri bakanına 150 bin sterlin verdiğini söylüyor.”
Prof. Dr. Alkan da, İngiltere’nin bu süreç boyunca ondan sonrasında Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla Ankara merkezli olan ulusal gayretten hayli, İstanbul’daki Osmanlı hükümeti ile ortasının daha düzgün olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, İngiltere’nin 1920 yılında İstanbul’u fiilen işgal etmenin İngilizlerin yaptığı bir öbür yanılgı olduğunu belirtiyor.
Alkan, “İngiltere şu biçimde düşünecek: İstanbul’u işgal edersek osmanlı hükümetini bizim istediğimiz şartlarda barışa zorlayabiliriz. Fakat ummadıkları ve beklemedikleri mevzu çabucak Anadolu’da İngilizlerin ulaşamayacağı bir yerde yeni bir parlamentonun açılması ve bütün ulusal gayretin dünya tarihinde fazlaca nadir görülen bir biçimde bu parlamentoyla yürütülecek olması. Bütün kumandanlar bir yandan cephede savaşacaklar, bir yandan parlamentoda gelip hesap verecekler” diyor.
Alkan, “Sonuçta bütün bu savaş sürecinde İngiltere ile Ankara hükümeti içindeki bağlantılar hiç bir vakit sıcak olmadı. Tam bilakis İstanbul hükümeti ile epey sıcak oldu. İngilizler, ulusal uğraş ile sıcak alakası olan Ali İstek Paşa kabinesini bile istifa ettirdi, yerine Damat Ferid Paşa hükümeti geçti ve Sevr Antlaşması’nı imzalayan hükümet oldu. Bunu da hatırlamak gerek” diyor.
* Bu haber özgün olarak 10 Kasım 2019’da BBC Türkçe tarafınca yayımlanmıştır