Prof. Dr. Sencer Ayata ile geçen kısımlarda Almanya seçimleri üzerinden dünyada yeni bir toplumsal demokrat dalga mümkünlüğünü, benzeri dalgaların geçmişini, toplumsal demokrasinin geçmişte ve günümüzdeki siyasetlerini ele aldık. Söyleşinin üçüncü ve son modülünde ise toplumsal demokrasinin günümüzdeki durumunu biraz daha inceledikten daha sonra Türkiye’ye yoğunlaştık.
Prof. Dr. Sencer Ayata: 1980 daha sonrası uygulanan neo-liberal siyasetler Latin Amerika’da solu, Türkiye’de ise AKP’yi iktidara taşıdı!
Türkiye’de toplumsal demokrasi denildiği vakit akla Cumhuriyet Halk Partisi geliyor. Sencer Ayata da 1970’lerden itibaren CHP’de yer almış, üç periyot parti için milletvekilliği yapmış bir isim. Partiyi, siyasetleri ve geçirdiği dönüşümleri hayli yeterli tanıyor.
Kamuoyunda “CHP sahiden toplumsal demokrat bir parti mi?” sorusu uzun müddettir tartışılıyor. Prof. Ayata, bu soruya evvel sorularla yanıt verdi: “Avrupa’da vakit ortasında ve ülkeden ülkeye değişmeyen bir toplumsal demokrasi çizgisi ve siyasetleri olduğu söylenebilir mi? Türkiye’nin başta sınıfsal, ekonomik, kültürel, siyasi şartları İngiltere, Almanya ya da İsveç’le tıpkı mı?”
CHP’nin siyasi çizgisini “ortanın solu” olarak belirlemesinin üzerinden yaklaşık 50 yıl geçtiğini hatırlatan Ayata, “Kuşkusuz gerek telaffuz gerekse uygulamalar prestijiyle değerli kırılmalar, tutarsızlıklar, sapmalar oldu. Lakin CHP bir toplumsal demokrat/demokratik sol parti olma savını elli-altmış yıl boyunca sürdürdü” değerlendirmesinde bulundu.
CHP, Âlâ Parti, Demokrat Parti ve Saadet Partisi’nden oluşan Millet İttifakı’nda görüş ve ideoloji farklılıkları olduğunu söyleyen Ayata, bu partileri tıpkı ittifak altında sağ-sol kimliklerinin değil, özgürlük ve demokrasi uğraşının bir ortaya getirdiğini söz etti. Ayata, “başkanlık sisteminin adeta zarurî kıldığı seçim ittifaklarında yer alması bir siyasi partinin kimliğini değiştirmesini gerektirmez” diye konuştu.
Ayata, “Otoriter popülizme karşı demokrasi çabası veren toplumsal demokrat partilerin de ortalarındaki görüş ve tecrübe paylaşımını artırmaları gerekiyor” davetinde bulunurken, farklı ülkelerin toplumsal demokrat partilerinin bu başlıkta CHP’den öğrenecek fazlaca şeyleri olduğunu tabir etti.
“Popülist sağ daima komplo teorisi üretiyor; toplumu korkutmaya çalışıyor”
Ayata’nın sorularımıza verdiği karşılıklar şu biçimde:
Geçen kısımda sol popülizmi konuştuk. Biraz sağ popülizmden bahsedebilir misiniz?
Son elli yıla damgasını vuran değerli sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel değişikliklerden en epeyce sağ popülistler yararlanıyor. Sağ popülistler alt ve orta-alt gelir kümesinin uğradığı gelir statü kaybından “elitleri” sorumlu tutuyorlar. Sol ya da sağ olsun ana akım partilerin “gerçek millete” sırtlarını dönerek seçkinlerin, göçmenlerin, Müslümanların yanında yer aldıklarını sav ediyorlar. Ulusal birliğin bu yüzden aşındığını ve egemenliğin ulus üstü güçlerin eline geçtiğini söylüyorlar. Başlıca siyasi stratejileri “gerçek milletle” “yozlaşmış elitleri” karşı karşıya getirmek.
Sıkıntı sorunlbazı bazıdan tahliller önermeleriyle biliniyorlar. Örneğin göç sorunu. Kale üzere kapat sonları… İşsizlik sorunu… Gönder göçmenleri ülkelerine… Ekonomiyi düzeltmek… Dış güçleri (Avrupa Birliği, Çin vb.) defet. Daima komplo teorileri üretiyorlar. Güvenlik meselelerini abartarak toplumu korkutmaya çalışıyorlar. Yabancı düşmanlığını kışkırtıyorlar. Kendilerinin milletin sesi olduğunu ve ülkenin meselelerini lakin “kuvvetli adamın”, kendilerinin çözebileceğini argüman ediyorlar.
The Economist’te 4 Ocak 2014’te yayımlanan, Peter Schrank imzalı ‘Sağa Dönüş’ başlıklı bir karikatür
İklim değişikliği bilhassa Batı’da gençlerin ana evvelarinden biri. Bu trend giderek de yükselecek üzere…
Günümüzde iklim değişikliği ve etraf muhafazası bilhassa gelişmiş ülkelerde ve genç nesiller içinde dünyanın karşı karşıya bulunduğu en kıymetli sorun olarak görülüyor. İklim değişikliğine bağlı olarak gelişen afetlerin üzerinde değerle duruluyor. Global bir sorun olan iklim değişikliği ile ulusal seviyede baş etmenin mümkün olmadığı vurgulanıyor.
“Neo-liberalizm yıprandı, zayıfladı. Lakin yerine ne konacak?”
Değerli meseleleri konuştuk. Toplumsal demokrat partiler bu sıkıntılara yönelik ne cins yeni yaklaşımlar ve siyasetler geliştiriyor? Örneğin evvela üzerinde durduğunuz neo-liberal siyasetler konusu…
Malum toplumsal demokrat partiler program partileri olarak bilinir. O kadar detaylı program maksatları geliştiriyorlar ki… Bunları ana sınırlarıyla bile ortaya koymak bile söyleşinin sonlarını epey aşar. O niçinle meselelerin tahliline yönelik temel bakış açıları üzerinde duralım.
Bu hususun özü piyasa toplum bağı. Neo-liberalizm yıprandı, zayıfladı. Lakin yerine ne konacak? Devlet piyasa ilgileri nasıl, ne ölçüde ve hangi tarafta değiştirilecek? Neo-liberal siyasetler iktisatta piyasanın rolünü alabildiğine genişletti. Kamu bölümü ve çıkarları aleyhine. Ne var ki global eşitsizliklerin artması, büyümenin yavaşlaması ve siyasi istikrarsızlığın yaygınlaşması piyasayı hâkim kılan neo-liberal toplumsal tertibi sarsmaya başladı. Piyasa köktenciliğini eleştiren görüşler ve alternatif siyaset arayışları pandemi süreciyle birlikte yaygınlık ve yoğunluk kazandı. Kamu sıhhati, eğitim, teknolojik altyapı, dijitalleşme vesaire… Bunların kamu harcamalarının artırılmasının kaçınılmaz hale geldiği sıkça vurgulanıyor. En büyük iki teşebbüs Biden’ın devasa toplumsal güvenlik ağı paketi, Güzelleştirme Planı. Ayrıyeten iktisadın canlandırılması için kamu bölümünün piyasaya daha fazla müdahale etmesi her ülkenin gündeminde.
Bu kapsamda toplumsal demokrat partiler belirli başlı üç siyaset amacını öne çıkartıyorlar. Birincisi, devasa boyutlara ulaşan yoksulluk ve eşitsizliği azaltmak için gerekli olan toplumsal harcamaların artırılması… İkincisi, devletin düzenleyici, bölüşümcü ve teşebbüsçü fonksiyonlarına bir daha tartı verilmesi… Üçüncüsü, neo-liberalizme karşı toplumsal faydası ön plana çıkartan alternatif siyasetler üretilmesi…
Kültürel kimlikler; çeşitlilik ve birlik, personeller ve göçmenler
Kültürel kimlikler üzerine bir okuma yapmanız mümkün mü? Göç, Batı’nın en kıymetli gündemlerinden biri…
Esaslı sınıfsal ve yapısal dönüşümleri konuştuk. Buradan kaynaklanan epeyce değerli siyasi ve stratejik sıkıntılar var. Birincisi endüstriyel personel sınıfı küçülürken beyaz yakalıların süratle büyümesi. İkincisi, yerli ve göçmen çalışanların etnik/dini eksende bölünmesi.
Bilhassa Avrupa’da toplumsal demokratlar mavi yakalıları, beyaz yakalıları, yerli personelleri ve göçmen emekçileri tıpkı siyasi çatı altında toplamakta zorlanıyor. niye? İktisadın bilgi ağır bölümlerinde çalışan eğitim seviyesi nazarance yüksek orta sınıflar söz özgürlüğü, hayat kalitesi, dünyaya açılma, müsamaha ve çeşitlilik üzere bedellere büyük değer veriyor. Buna karşılık klasik emekçi sınıfı ortasında yaygın bir kesim globalleşmenin, göçün ve etnik çeşitlenmenin niye olduğu süratli değişimden ve kendi durumlarının bu niçinlerle bozulmasından rahatsızlık duyuyor. Bu yüzden sadece göçmen emekçilere değil kendilerinden uzaklaşan nazarance yüksek gelirli ve eğitimli beyaz yakalılara da tepkililer. Bu kesim ve eğitimli genç nesiller aslında sol partilere yaklaşıyor. Ancak toplumsal demokrasinin temel desteği olan mavi yakalı personeller uzaklaşıyor. Her iki kısma birden seslenmeye çalışan toplumsal demokratlar tarafları şad edecek yeni telaffuzlar geliştirme konusunda yetersiz kalıyorlar. Misal bir tansiyon yerli ve göçmen işçiler içinde yaşanıyor. Göçmenler değerli oranda toplumsal demokrat partileri desteklerken klâsik personel sınıfı ortasında bir kesim popülist partilere yöneliyor.
Toplumsal demokratların geliştirmeye çalıştığı yeni telaffuzlarda kültürel tanınma talepleri konusuna eskisine nazaran epeyce daha ehemmiyet verdiği açıkça görülüyor. bir daha son periyotta globalleşmenin kaybedenleri olarak görülen yerli personel sınıfının ekonomik çıkarlarını müdafaaya dönük vaatler ve projeler öne çıkıyor. Daha değerlisi kültürel tanınma ve ekonomik çıkar taleplerini bir arada ele alan siyasetler geliştiriliyor. Bu bağlamda çağımıza uygun yeni bir emek kavramı geliştirme çalışmaları göze çarpıyor. Yeni emek kavramı maddi olduğu kadar manevi doyum sağlayan, çalışanın emeğinin karşılığını aldığı, garantili, etrafla uyumlu, sürdürülebilir bir çalışma tertibi öngörüyor. Çalışma ömründe insanların kültürel kimliklerine hürmet gösterilmesi üzerinde kıymetle duruluyor. Yani fakirleşmeye, ötekileştirilmeye, ayrımcılığa birlikte ve tıpkı kararlılıkla karşı çıkma yaklaşımı benimseniyor.
“Yeşiller ile toplumsal demokratlar içinde büyük bir yakınlaşma var”
Toplumsal demokratların iklim değişikliğine bakışı nasıl?
Toplumsal demokratlar için iklim değişikliği, etraf korunması ve yeşil teknolojilere geçiş artık eşitsizlik ve yoksullukla uğraş kadar öncelikli bir husus haline gelmiş durumda. Yeşil Sözleşme’nin temel siyaset gayelerini hayata geçirmeyi vadeden yeni parti programları hazırlıyorlar. Tüm sıkıntıların sosyo-ekolojik açıdan ele alınması ve sürdürülebilir kalkınma programlarının uygulanması gerektiğini vurguluyorlar. Ve bunların hayata geçirilmesi konusunda tüm ülkelerin ikna edilmesini… İklim değişikliği konusunda Yeşiller ile toplumsal demokratlar içinde büyük bir yakınlaşma var. Lakin uzlaşmazlık konusu da. Yeşillerin genel eğilimi tüketimin kısıtlanmasından yana. Lakin toplumsal demokratların tarihi başarısı çağdaş toplumun nimetlerinden çalışan çoğunluğu da yararlandırmak. Yani kütle tüketimi ve hayat standardının yükselmesi. Almanya’da devam eden koalisyon oluşturma sürecinin püf noktalarından birisi de bu.
Pekala ya memleketler arası münasebetler? Toplumsal demokratlar daha hayli ‘tek taraflılık’ yanlısı mı yoksa ‘fazlaca taraflılık’ yanlısı mı?
Dünyanın her yerinde sağ, sol, liberal, ölçülü muhafazakar vb. hayli da fark etmeksizin her cenahta, globalleşmeye de ulusallaşmaya hem olumlu tıpkı vakitte olumsuz bakanlar var. Bilhassa gelişmekte olan ülkelerde, mesela Latin Amerika solunda globalleşme ve neo-liberalizm emperyalist bir olgu olarak algılanıyor. Yalnız ülke ortasındakiler değil ülkeler içinde var olan eşitsizliklere karşı da çaba edilmesi ve hangi hedefle olursa olsun dış müdahalelere son verilmesi isteniyor. Fakat bu hedeflere ulaşmak için ne cins stratejiler ve siyasetler izlenmesi gerektiği konusunda değerli farklılıklar var. Muhakkak başlı iki yaklaşımın öne çıktığını görüyoruz. Birinci yaklaşımda tam bağımsızlığı sağlamak için tüm memleketler arası ittifaklardan uzak durulması öngörülüyor. İkincisinde ise fazlaca kutuplu hale gelen günümüz dünyasında bağımsızlığın lakin Batı aksisi ittifaklar oluşturarak ya da mevcut ittifaklara katılarak sağlanabileceği vurgulanıyor.
Bu bahse ait olarak Avrupa toplumsal demokrat partiler şöyleki bir tavır içerisinde. 21. Yüzyılın tüm değerli problemlerine yönelik tahlillerin başta Avrupa Birliği (AB) olmak üzere Birleşmiş Milletler (BM), Memleketler arası Çalışma Örgütü (ILO) üzere hayli taraflı milletlerarası örgütlere katılarak sağlanacağı düşünülüyor. Tahlillerin Paris Mutabakatı üzere hayli taraflı milletlerarası platformlara katılarak bulunabileceği görüşü öne çıkıyor. Toplumsal demokrat partiler AB’yi ırk, din, ekonomik ve stratejik çıkarlar değil evvela insan hakları ve demokrasi olmak üzere kıymetler üzerinden tanımlamaya çalışıyor. Ülkeler içinde epey taraflı bağlantılar kurmadan ağırlaşan global rekabet şartları ile baş etmelerinin mümkün olmayacağı vurgulanıyor.
Bölünmeleri aşan bir genel çerçeveden kelam edilebilir mi? Ortak bedellerden, gayelerden, programlardan…
Demokrasi ile yönetilen ülkelerin birçoklarında toplumsal demokratlar farklı siyasi partiler içinde bölünmüş durumda. Lakin bölünmeler, kıymetli ölçüde de metot ve strateji içerikli konulardan kaynaklanıyor. Buna karşılık bu partilerin, yeşiller, sol popülistler, toplumsal liberaller, demokratik sosyalistler olsun, paylaştığı ortak gayeler ve amaçlar var. aslına bakarsan sol siyasi partiyi bütünüyle tek bir ideolojinin altında düşünmek mümkün de değil. Hepsinde bu ögeler az ya da epeyce oranda mevcut.
Zenginliğin daha eşit paylaşıldığı bir toplumsal tertip kurmak… Bireye refah ve tam teminat sağlayacak kuvvetli bir toplumsal devlet yapısı oluşturmak… Kültürel ayrımcılığa ve dışlanmaya son vermek için geniş bir müsamaha ortamı yaratmak ve çoğulcu demokrasi anlayışını yerleştirmek…. Piyasa köktenciliğini öne çıkartan neo-liberal iktisat siyasetlerine karşı insanın ve toplumun gereksinimlerini temel alan yeni bir toplumsal iktisat modeli geliştirmek… Eğitim, bilim ve teknolojiyi öne çıkartarak bilgi iktisadına geçişi hızlandırmak… İçinde bulunduğumuz yüzyılda tüm insanlığın en büyük sorunu haline gelen etraf bozulması ve iklim değişikliğine karşı sürdürülebilir kalkınma anlayışı temelinde eko-sosyal içerikli siyasetleri hayata geçirmek… Çok taraflı bağlar çerçevesinde milletlerarası dayanışmayı, iş birliğini ve barış ortamını tesis etmek…
Kuşkusuz, bu maksatların biri yahut birkaçı diğer siyasi görüşler ve partiler tarafınca da savunuluyor olabilir. Ancak hepsi birden, yani bir bütün olarak ele alındığında bu amaçlar sepeti demokrasiyi benimseyen tüm sol partileri başkalarından, rakiplerinden ayırıyor. Liberal, muhafazakar, popülist vesaire. Aslında sol/sosyal demokratlar, dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar bu gayeler bütününü ortasında bulundukları toplumlara anlatmaya çalışıyorlar. Bunlar tabiatın bir kesimi olarak insanın özgürlüğünü, onurunu, memnunluğunu sağlayacak en yanlışsız, gerçekçi ve ileriye yönelik fikirler ve görüşler olarak kabul ediliyor.
“CHP bir toplumsal demokrat parti olma argümanını elli altmış yıl boyunca sürdürdü”
Türkiye’yi ele alacak olursak aklımıza birinci vakit içinderda CHP geliyor. Bu hususta evvelden beri tartışmalar oluyor. CHP toplumsal demokrat bir parti mi?
Bilhassa parti dışı soldan yöneltilen bir soru bu. CHP programları, siyasetleri, telaffuzları ve aksiyonlarıyla gerçek manada bir toplumsal demokrat parti olabilmiş midir? Burada gerçek manadan kasıt Avrupa toplumsal demokrasisi ise şunu söylemek mümkün. Tamam üç temel unsur yani özgürlük, dayanışma ve eşitlik konusunda bir ihtilaf yok. Fakat Avrupa’da vakit ortasında ve ülkeden ülkeye değişmeyen bir toplumsal demokrasi çizgisi ve siyasetleri olduğu söylenebilir mi? İkincisi, Türkiye’nin başta sınıfsal, ekonomik, kültürel, siyasi şartları İngiltere, Almanya ya da İsveç’le tıpkı mı?
CHP siyasi çizgisini Ortanın Solu olarak belirleyeli yaklaşık elli yıl oldu. O günden bu yana kuvvetli ve dengeli bir toplumsal demokrat çizgi izledi mi? Kuşkusuz gerek telaffuz gerekse uygulamalar prestijiyle kıymetli kırılmalar, tutarsızlıklar, sapmalar oldu. Lakin CHP bir toplumsal demokrat/demokratik sol parti olma savını elli altmış yıl boyunca sürdürdü.
CHP’yi Ortanın Solu’na konumlandıran iki genel lider: İsmet İnönü ve Bülent Ecevit, Orta Güler’in kamerasından
AKP devrinde aksini sav etmek moda oldu fakat yakın tarihinin önemli bir incelemesi CHP’nin epeyce partili ömür boyunca özgürlükçü demokrasiyi sürekli savunan bir parti olduğunu gösterir diye düşünüyorum. Temel hakların ve hukuk devletinin CHP’nin 1950’li senelerdan beri daima öne çıkardığı kıymetler olduğunu da söyleyebiliriz. Son devirde ise iştirakçi ve çoğulcu demokrasiyi en hayli savunan partilerden birisi.
İkincisi, CHP, bilhassa Ortanın Solu kimliğini öne çıkarttıktan daha sonra eşitlikçilikten yana olma anlayışını değiştirmedi. Emekçilere ve çalışanlara en geniş hakları tanıyan yasal düzenlemeler 1960’lı yılların başında CHP tarafınca kurulan koalisyon hükümetleri vaktinde yapıldı. İki sefer, birincisinde koalisyon ortağı, ikincisinde epey kısa müddetle iktidar olduğu 1970’li senelerda kent fakirleri ve sendikalarla bağlantılarını ağırlaştırdı. Emekçilerin toplu pazarlık haklarını savundu. Tarımda yüksek taban meblağları siyasetleri uyguladı. 1980 darbesiyle yasaklanan CHP’nin yerine kurulan partinin ismi aslına bakarsanız Toplumsal Demokrat Halkçı Parti. Günümüzde CHP demokrasi gayretinin yanı sıra toplumdaki yoksulluk, ayrıştırma ve ötekileştirme meselelerini en çok lisana getiren partiler içinde. CHP’li belediye sık sık toplumsal belediyecilik anlayışını temel aldıklarını belirtiyor.
Parti ortasında ve etrafında sol, toplumsal demokrasi konusunda farklı anlayışlar elbette vardır. Fakat partinin programına, seçim bildirgelerine, hazırladığı kıymetli metinlere bakıldığında CHP’nin iki tanımlayıcı kimliğinden birisinin Cumhuriyetçilik ötekinin toplumsal demokrasi olduğu açıkça görülüyor. En kıymetlisi araştırmalar bu kimliğin parti örgütlerinde ve seçmen tabanının bir değerli bir kesitinde benimsendiğini ortaya koyuyor.
“Millet İttifakı’nı bir ortaya getiren temel bağ sol/sağ kimlikler değil özgürlük ve demokrasi mücadelesi”
Değerlendirmenizden yola çıkarak soruyorum; bu durum ittifaklarla bağdaşıyor mu?
Millet İttifakı’nı oluşturan siyasi partiler içinde bariz görüş ve ideoloji farklılıkları var. Ancak yeni partileri de içine alma potansiyeli taşıyan Millet İttifakı’nı bir ortaya getiren temel bağ sol/sağ kimlikler değil özgürlük ve demokrasi çabası. Bu niçinle başkanlık sisteminin adeta mecburî kıldığı seçim ittifaklarında yer alması bir siyasi partinin kimliğini değiştirmesini gerektirmez. Siyasi partilerin başarısı biroldukça sebebin yanı sıra onu başkalarından farklı kılan siyasi ve ideolojik görüşlerine bağlı. Bunların kuvvetlilüğüne, zenginliğine, inandırıcılığına bağlı. İttifak ortasında toplumsal adaleti, toplumsal devleti, çoğulculuğu, çevreciliği kuvvetli halde savunan bir toplumsal demokrat partinin bulunması ittifakı eksiltecek değil tamamlayacak bir ögedir. Temsil kapasitesini azaltacak değil artıracak, zayıflatacak değil güçlendirecek bir mevcudiyettir.
Toplumsal demokrasinin ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini, vakit içerisinde kıymetli değişikliklere uğradığını vurguladınız. Bu Türkiye ve CHP için ne manaya geliyor?
Avrupa’dan, Latin Amerika’dan ya da diğer ülkelerden alınıp uygulamaya konulacak ve Türkiye’nin problemlerini çözüverecek bir toplumsal demokrat model ve program kuşkusuz yok. Türkiye tarihi, kültürü ve siyasi/toplumsal/ekonomik yapısı prestijiyle farklı özelliklere sahip bir ülke. Aslında her ülkenin ortasında bulunduğu ortam ve şartlar da farklı. Ayrıyeten biliyoruz ki özgürlük, eşitlik ve dayanışma üzere kimi temel pahalar ve unsurlar haricinde toplumsal demokrat partilerin yaklaşımları ve siyasetleri periyottan periyoda ve ülkeden ülkeye değerli büyük farklılıklar gösteriyor. Gerçekten Ortanın Solu hareketinin başkanları de temel prensipleri benimsemiş lakin siyasi söylemlerinde Türkiye’nin farklı özelliklerini göz önünde bulundurarak hareket etmişlerdi. Sadece bir örnek. Gelişmiş Avrupa toplumlarında nüfusun ezici çoğunluğu işçileşmişken Türkiye’de çoğunluk tarımla geçinen çiftçilerdi. Ecevit konuşmalarında emekçilere ve çiftçilere eşit tartı verdi.
Günümüzde farklılıklar kıymetini yitirmiş değil. Kimileri ise büsbütün yeni. Örneğin, gelişmiş Avrupa ülkeleri bilgi toplumu hatta bilgi toplumunun ileri basamaklarına geçerken Türkiye tarım toplumu yapılarını, geleneklerini, zihniyetini sürdüren bir ülke. Yani çabucak hemen tam manasıyla bir sanayi toplumu olduğu dahi söylenemez. Kişi başına geliri; nüfusun eğitim, refah seviyesi; siyasi kültürü; sosyo-ekonomik yapısı; devletin örgütlenmesi vb. bakımından Latin Amerika ülkeleri ile kıymetli benzerlikler gösterse de ortalarında farklılıklar da var. Bu örnekleri çoğaltabiliriz. Ancak bilhassa Avrupa ile ortamızda bulunan kıymetli bir farkı hatırlayalım.
Türkiye’nin en temel sorunu kuşkusuz rejimin otoriterleşmesi. Demokrasiden ve hukuk devleti olmaktan süratle uzaklaşması. Seküler kazanımların aşındırılması. Günümüzde CHP’nin gayretleri evvela ülkede yaşanan demokrasi ve hukuk erozyonunu durdurma ve demokratik hukuk tertibinin bir daha inşa etme tarafında. Natürel öbür partilerle de bir arada. halbuki Avrupa’da iki sağ popülist rejim (Macaristan ve Polonya) haricinde demokrasiye yönelik temel bir tehditten kelam etmek güç. Kaldı ki Türkiye başta bayan erkek eşitliği, akılcı niyet, çağdaş eğitim, bilime verilen kıymet üzere biroldukca değerli mevzuda hudutlu da olsa ettiği kazanımları kaybetmekte. halbuki Avrupa’da popülist sağ partiler bu kıymetlerle sert bir hesaplaşma ve çatışma ortasında değil. Bu niçinle CHP demokrasi gayretiyle birlikte bu ve misal konularda da hassasiyet gösterme durumunda.
CHP ve dünya
CHP’nin ve dünyadaki öteki toplumsal demokrat partilerin birbirlerini yakından izlemesi kuşkusuz epeyce değerli. İçinde bulunduğumuz yüzyılda bir siyasi parti başarılı olmak için kendine özgün, yeni ve fark yaratıcı fikirler, görüşler ve siyasetler geliştirme zorunda. Bu kapsamda yurt içi olduğu kadar yurt dışı kaynaklardan da yararlanmak gerekiyor. CHP’nin bilhassa başvurması gereken bir kaynak toplumsal demokrat partiler dünyası ortasında cereyan eden varlıklı fikir, görüş ve siyasi tecrübe paylaşımları. Burada değindiğimiz kimi mevzular Türkiye’ye uzak üzere görünebilir. Lakin aslında pek de o denli değil…
Bunların başında kuşkusuz iktisat siyasetleri geliyor. Salgın, daima siyasi istikrarsızlık ve ekonomik sistemin işleyişindeki çarpıklıklar Türkiye’de geçim badiresini, işsizliği, yoksulluğu taşınamaz boyutlara getirdi. Bu bağlamda en kıymetli bahis kuşkusuz toplumsal fayda ve piyasa içinde kurulacak, toplum faydasına kurulacak yeni istikrarlar kurulması. Kanımca 21. Yüzyıl şartlarında bir büyük iktisat düşünürünün ekonomiyi düze çıkartacak bir teori ortaya atmasını ya da kurtuluş reçetesi olacak yeni bir manifesto yazılmasını beklemek hiç de gerçekçi görünmüyor. Değindiğim ortak gayelere ulaşmaya yönelik olarak toplumsal demokrat partiler dünyanın farklı yerlerinde yeni görüşler, siyasetler geliştirmeye çalışıyorlar. Tecrübeler ediniyorlar. Burada fazlaca kıymetli bilgiler, esin kaynakları ve teklifler mevcut. Neo-liberalizmin yol açtığı aşırı eşitsizliklere ve sağ popülizme karşı elde edilen kazanımların adım adım ilerlemesi ve tüm dünyaya yayılması kıymetli olan. Bilhassa bu niçinle CHP’nin kendisiyle en yakın görüşlere sahip olan öteki toplumsal demokrat partilerle fikir ve tecrübeleri paylaşma konusunda daha fazlaca ilgi ve gayret göstermesinde küçümsenmeyecek fayda olur diye düşünüyorum.
“Türkiye bir bakıma Avrupa’dan fazlaca Latin Amerika ülkelerine benziyor…”
Üzerinde durduğunuz bir öbür değerli husus da yeni sınıfsal oluşumlardı…
Bu mevzuyu epeyce daha detaylı ele almak gerekir fakat kapsayıcılık savında olmadan aklıma gelen birkaç noktayı özetlemeye çalışayım. Türkiye bir bakıma Avrupa’dan fazlaca Latin Amerika ülkelerine benziyor. Zira orada da, Türkiye’de olduğu üzere çiftçilerin, esnaf ve zanaatkarların, kayıt dışı çalışan ücretlilerin, mesken bayanlarının, genç jenerasyonun, düşük vasıflı işgücünün nüfus ortasındaki hisseleri yüksek. Fakat bilhassa Pembe Dalga devrinde Latin Amerika’nın sol partileri bu işçi kısımlardan CHP’ye kıyasla daha yüksek oranda oy almayı başarmıştı.
Batı Avrupa ülkeleri ile de farklı bir benzerlik var. Yüksek eğitimli beyaz yakalılar, kendi hesabına çalışan profesyoneller, teknisyenler, öğrenciler ve hatta yüksek vasıflı mavi yakalı çalışanlar öbür toplum bölümlerine nazaran CHP’ye daha yüksek oranda dayanak veriyor. Avrupa toplumsal demokrat partilerinin de seçmen tabanlarının giderek bu bölümlere kaydığını görmüştük. Fakat ne enteresandır ki Türkiye’de bu değerli kazanım neredeyse CHP’nin kusuru üzere gösteriliyor. halbuki Avrupa toplumsal demokrat partileri artık nüfusun çoğunluğunu oluşturan bu yeni, dinamik, yüksek eğitimli ve bilgi ağır kısımları kazanıyor olmaktan epey şad. Onların sorunu geçmişte en değerli seçmen tabanını oluşturan emekçilerin oylarını bir daha kazanmak. Tıpkı biçimde CHP’nin sorunu da düşük eğitimli, düşük gelirli ve bilhassa kayıt dışı çalışan işçilerden daha epeyce oy almak. ötürüsıyla değişen toplumsal sınıf tabanı ile oy verme davranışı içindeki bu fazlaca taraflı ilgileri de mukayeseli olarak kıymetlendirmek lazım.
CHP’nin gözünden kültürel kimlik siyasetlerine bakışı kıymetlendirebilir misiniz?
CHP çoğulcu demokrasiye verdiği kıymet kapsamında başta bayanlar, Aleviler, Kürtler, Romanların taleplerini ve sıkıntılarını seslendirmeye çalışıyor. Fakat siyasi iktidar tıpkı dünyanın öteki yerlerindeki sağ popülistler üzere toplumdaki şoven, ataerkil, tutucu yaklaşımları çoğulcu demokrasi anlayışının karşısına çıkartıyor.
“Birlik ortasında çeşitlilik” ideali toplumsal demokratlar içinde bir prensip olarak genel kabul görüyor. Ancak bu ideali ete kemiğe büründürme düşünüldüğü kadar kolay olmuyor. Dünyanın her yerinde toplumsal demokratlar “ne kadar epey kültürlülük ne kadar ortak değerler” sorusuna cevap aramaya devam ediyor. Bilhassa memleketler arası göçmenler konusunda CHP’nin bu alanda yapılan tartışmaları ve gerçekleştirilen uygulamaları epey yakından izlemesinin yararları kuşkusuz fazlaca ancak fazlaca değerli.
Pekala AKP’yi sağ popülizmin yükselişinin sembol örneklerinden biri sayabilir miyiz?
AKP iktidarı sağ popülist otoriterliğin dünyadaki önde gelen örneklerinden biri olarak gösteriliyor. AKP iktidarını başka otoriter popülist iktidarlardan ayıran tarihi, siyasi, ideolojik, kültürel ve toplumsal özellikler elbette var. Fakat özellikle son on yıllık periyotta AKP ile öteki otoriter popülist iktidarlar içindeki benzerlikler daha da epey konuşulur olmaya başlandı. 21. Yüzyılın otoriter rejimleri artık birbirlerinin görüş ve tecrübelerini paylaşmaya daha epeyce kıymet veriyorlar. Birbirlerinden daha fazlaca öğreniyorlar. Bu niçinle otoriter popülizme karşı demokrasi çabası veren toplumsal demokrat partilerin de ortalarındaki görüş ve tecrübe paylaşımını artırmaları gerekiyor. Aslında otoriter sağ popülizmin özellikleri ve bu cins rejimlere karşı verilen demokratik çabalar konusunda CHP’nin öbür toplumsal demokratlardan öğreneceklerinden çok onlara anlatacakları var.
Kuşkusuz bunlara başta ülkenin değişen dünya ile alakaları, iklim değişikliği, teknoloji siyasetleri olmak üzere biroldukça değerli mevzuyu eklemek lazım. CHP’nin toplumsal demokrasi ailesi arasında tüm bu alanlara cereyan eden tartışmalar içerisinde faal olarak yer alması Türkiye için yeni bir gelecek vizyonu oluşturma tarafındaki arayışlarına kuşkusuz epey değerli katkılar sağlayacaktır.
Prof. Dr. Sencer Ayata: 1980 daha sonrası uygulanan neo-liberal siyasetler Latin Amerika’da solu, Türkiye’de ise AKP’yi iktidara taşıdı!
Türkiye’de toplumsal demokrasi denildiği vakit akla Cumhuriyet Halk Partisi geliyor. Sencer Ayata da 1970’lerden itibaren CHP’de yer almış, üç periyot parti için milletvekilliği yapmış bir isim. Partiyi, siyasetleri ve geçirdiği dönüşümleri hayli yeterli tanıyor.
Kamuoyunda “CHP sahiden toplumsal demokrat bir parti mi?” sorusu uzun müddettir tartışılıyor. Prof. Ayata, bu soruya evvel sorularla yanıt verdi: “Avrupa’da vakit ortasında ve ülkeden ülkeye değişmeyen bir toplumsal demokrasi çizgisi ve siyasetleri olduğu söylenebilir mi? Türkiye’nin başta sınıfsal, ekonomik, kültürel, siyasi şartları İngiltere, Almanya ya da İsveç’le tıpkı mı?”
CHP’nin siyasi çizgisini “ortanın solu” olarak belirlemesinin üzerinden yaklaşık 50 yıl geçtiğini hatırlatan Ayata, “Kuşkusuz gerek telaffuz gerekse uygulamalar prestijiyle değerli kırılmalar, tutarsızlıklar, sapmalar oldu. Lakin CHP bir toplumsal demokrat/demokratik sol parti olma savını elli-altmış yıl boyunca sürdürdü” değerlendirmesinde bulundu.
CHP, Âlâ Parti, Demokrat Parti ve Saadet Partisi’nden oluşan Millet İttifakı’nda görüş ve ideoloji farklılıkları olduğunu söyleyen Ayata, bu partileri tıpkı ittifak altında sağ-sol kimliklerinin değil, özgürlük ve demokrasi uğraşının bir ortaya getirdiğini söz etti. Ayata, “başkanlık sisteminin adeta zarurî kıldığı seçim ittifaklarında yer alması bir siyasi partinin kimliğini değiştirmesini gerektirmez” diye konuştu.
Ayata, “Otoriter popülizme karşı demokrasi çabası veren toplumsal demokrat partilerin de ortalarındaki görüş ve tecrübe paylaşımını artırmaları gerekiyor” davetinde bulunurken, farklı ülkelerin toplumsal demokrat partilerinin bu başlıkta CHP’den öğrenecek fazlaca şeyleri olduğunu tabir etti.
“Popülist sağ daima komplo teorisi üretiyor; toplumu korkutmaya çalışıyor”
Ayata’nın sorularımıza verdiği karşılıklar şu biçimde:
Geçen kısımda sol popülizmi konuştuk. Biraz sağ popülizmden bahsedebilir misiniz?
Son elli yıla damgasını vuran değerli sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel değişikliklerden en epeyce sağ popülistler yararlanıyor. Sağ popülistler alt ve orta-alt gelir kümesinin uğradığı gelir statü kaybından “elitleri” sorumlu tutuyorlar. Sol ya da sağ olsun ana akım partilerin “gerçek millete” sırtlarını dönerek seçkinlerin, göçmenlerin, Müslümanların yanında yer aldıklarını sav ediyorlar. Ulusal birliğin bu yüzden aşındığını ve egemenliğin ulus üstü güçlerin eline geçtiğini söylüyorlar. Başlıca siyasi stratejileri “gerçek milletle” “yozlaşmış elitleri” karşı karşıya getirmek.
Sıkıntı sorunlbazı bazıdan tahliller önermeleriyle biliniyorlar. Örneğin göç sorunu. Kale üzere kapat sonları… İşsizlik sorunu… Gönder göçmenleri ülkelerine… Ekonomiyi düzeltmek… Dış güçleri (Avrupa Birliği, Çin vb.) defet. Daima komplo teorileri üretiyorlar. Güvenlik meselelerini abartarak toplumu korkutmaya çalışıyorlar. Yabancı düşmanlığını kışkırtıyorlar. Kendilerinin milletin sesi olduğunu ve ülkenin meselelerini lakin “kuvvetli adamın”, kendilerinin çözebileceğini argüman ediyorlar.
The Economist’te 4 Ocak 2014’te yayımlanan, Peter Schrank imzalı ‘Sağa Dönüş’ başlıklı bir karikatür
İklim değişikliği bilhassa Batı’da gençlerin ana evvelarinden biri. Bu trend giderek de yükselecek üzere…
Günümüzde iklim değişikliği ve etraf muhafazası bilhassa gelişmiş ülkelerde ve genç nesiller içinde dünyanın karşı karşıya bulunduğu en kıymetli sorun olarak görülüyor. İklim değişikliğine bağlı olarak gelişen afetlerin üzerinde değerle duruluyor. Global bir sorun olan iklim değişikliği ile ulusal seviyede baş etmenin mümkün olmadığı vurgulanıyor.
“Neo-liberalizm yıprandı, zayıfladı. Lakin yerine ne konacak?”
Değerli meseleleri konuştuk. Toplumsal demokrat partiler bu sıkıntılara yönelik ne cins yeni yaklaşımlar ve siyasetler geliştiriyor? Örneğin evvela üzerinde durduğunuz neo-liberal siyasetler konusu…
Malum toplumsal demokrat partiler program partileri olarak bilinir. O kadar detaylı program maksatları geliştiriyorlar ki… Bunları ana sınırlarıyla bile ortaya koymak bile söyleşinin sonlarını epey aşar. O niçinle meselelerin tahliline yönelik temel bakış açıları üzerinde duralım.
Bu hususun özü piyasa toplum bağı. Neo-liberalizm yıprandı, zayıfladı. Lakin yerine ne konacak? Devlet piyasa ilgileri nasıl, ne ölçüde ve hangi tarafta değiştirilecek? Neo-liberal siyasetler iktisatta piyasanın rolünü alabildiğine genişletti. Kamu bölümü ve çıkarları aleyhine. Ne var ki global eşitsizliklerin artması, büyümenin yavaşlaması ve siyasi istikrarsızlığın yaygınlaşması piyasayı hâkim kılan neo-liberal toplumsal tertibi sarsmaya başladı. Piyasa köktenciliğini eleştiren görüşler ve alternatif siyaset arayışları pandemi süreciyle birlikte yaygınlık ve yoğunluk kazandı. Kamu sıhhati, eğitim, teknolojik altyapı, dijitalleşme vesaire… Bunların kamu harcamalarının artırılmasının kaçınılmaz hale geldiği sıkça vurgulanıyor. En büyük iki teşebbüs Biden’ın devasa toplumsal güvenlik ağı paketi, Güzelleştirme Planı. Ayrıyeten iktisadın canlandırılması için kamu bölümünün piyasaya daha fazla müdahale etmesi her ülkenin gündeminde.
Bu kapsamda toplumsal demokrat partiler belirli başlı üç siyaset amacını öne çıkartıyorlar. Birincisi, devasa boyutlara ulaşan yoksulluk ve eşitsizliği azaltmak için gerekli olan toplumsal harcamaların artırılması… İkincisi, devletin düzenleyici, bölüşümcü ve teşebbüsçü fonksiyonlarına bir daha tartı verilmesi… Üçüncüsü, neo-liberalizme karşı toplumsal faydası ön plana çıkartan alternatif siyasetler üretilmesi…
Kültürel kimlikler; çeşitlilik ve birlik, personeller ve göçmenler
Kültürel kimlikler üzerine bir okuma yapmanız mümkün mü? Göç, Batı’nın en kıymetli gündemlerinden biri…
Esaslı sınıfsal ve yapısal dönüşümleri konuştuk. Buradan kaynaklanan epeyce değerli siyasi ve stratejik sıkıntılar var. Birincisi endüstriyel personel sınıfı küçülürken beyaz yakalıların süratle büyümesi. İkincisi, yerli ve göçmen çalışanların etnik/dini eksende bölünmesi.
Bilhassa Avrupa’da toplumsal demokratlar mavi yakalıları, beyaz yakalıları, yerli personelleri ve göçmen emekçileri tıpkı siyasi çatı altında toplamakta zorlanıyor. niye? İktisadın bilgi ağır bölümlerinde çalışan eğitim seviyesi nazarance yüksek orta sınıflar söz özgürlüğü, hayat kalitesi, dünyaya açılma, müsamaha ve çeşitlilik üzere bedellere büyük değer veriyor. Buna karşılık klasik emekçi sınıfı ortasında yaygın bir kesim globalleşmenin, göçün ve etnik çeşitlenmenin niye olduğu süratli değişimden ve kendi durumlarının bu niçinlerle bozulmasından rahatsızlık duyuyor. Bu yüzden sadece göçmen emekçilere değil kendilerinden uzaklaşan nazarance yüksek gelirli ve eğitimli beyaz yakalılara da tepkililer. Bu kesim ve eğitimli genç nesiller aslında sol partilere yaklaşıyor. Ancak toplumsal demokrasinin temel desteği olan mavi yakalı personeller uzaklaşıyor. Her iki kısma birden seslenmeye çalışan toplumsal demokratlar tarafları şad edecek yeni telaffuzlar geliştirme konusunda yetersiz kalıyorlar. Misal bir tansiyon yerli ve göçmen işçiler içinde yaşanıyor. Göçmenler değerli oranda toplumsal demokrat partileri desteklerken klâsik personel sınıfı ortasında bir kesim popülist partilere yöneliyor.
Toplumsal demokratların geliştirmeye çalıştığı yeni telaffuzlarda kültürel tanınma talepleri konusuna eskisine nazaran epeyce daha ehemmiyet verdiği açıkça görülüyor. bir daha son periyotta globalleşmenin kaybedenleri olarak görülen yerli personel sınıfının ekonomik çıkarlarını müdafaaya dönük vaatler ve projeler öne çıkıyor. Daha değerlisi kültürel tanınma ve ekonomik çıkar taleplerini bir arada ele alan siyasetler geliştiriliyor. Bu bağlamda çağımıza uygun yeni bir emek kavramı geliştirme çalışmaları göze çarpıyor. Yeni emek kavramı maddi olduğu kadar manevi doyum sağlayan, çalışanın emeğinin karşılığını aldığı, garantili, etrafla uyumlu, sürdürülebilir bir çalışma tertibi öngörüyor. Çalışma ömründe insanların kültürel kimliklerine hürmet gösterilmesi üzerinde kıymetle duruluyor. Yani fakirleşmeye, ötekileştirilmeye, ayrımcılığa birlikte ve tıpkı kararlılıkla karşı çıkma yaklaşımı benimseniyor.
“Yeşiller ile toplumsal demokratlar içinde büyük bir yakınlaşma var”
Toplumsal demokratların iklim değişikliğine bakışı nasıl?
Toplumsal demokratlar için iklim değişikliği, etraf korunması ve yeşil teknolojilere geçiş artık eşitsizlik ve yoksullukla uğraş kadar öncelikli bir husus haline gelmiş durumda. Yeşil Sözleşme’nin temel siyaset gayelerini hayata geçirmeyi vadeden yeni parti programları hazırlıyorlar. Tüm sıkıntıların sosyo-ekolojik açıdan ele alınması ve sürdürülebilir kalkınma programlarının uygulanması gerektiğini vurguluyorlar. Ve bunların hayata geçirilmesi konusunda tüm ülkelerin ikna edilmesini… İklim değişikliği konusunda Yeşiller ile toplumsal demokratlar içinde büyük bir yakınlaşma var. Lakin uzlaşmazlık konusu da. Yeşillerin genel eğilimi tüketimin kısıtlanmasından yana. Lakin toplumsal demokratların tarihi başarısı çağdaş toplumun nimetlerinden çalışan çoğunluğu da yararlandırmak. Yani kütle tüketimi ve hayat standardının yükselmesi. Almanya’da devam eden koalisyon oluşturma sürecinin püf noktalarından birisi de bu.
Pekala ya memleketler arası münasebetler? Toplumsal demokratlar daha hayli ‘tek taraflılık’ yanlısı mı yoksa ‘fazlaca taraflılık’ yanlısı mı?
Dünyanın her yerinde sağ, sol, liberal, ölçülü muhafazakar vb. hayli da fark etmeksizin her cenahta, globalleşmeye de ulusallaşmaya hem olumlu tıpkı vakitte olumsuz bakanlar var. Bilhassa gelişmekte olan ülkelerde, mesela Latin Amerika solunda globalleşme ve neo-liberalizm emperyalist bir olgu olarak algılanıyor. Yalnız ülke ortasındakiler değil ülkeler içinde var olan eşitsizliklere karşı da çaba edilmesi ve hangi hedefle olursa olsun dış müdahalelere son verilmesi isteniyor. Fakat bu hedeflere ulaşmak için ne cins stratejiler ve siyasetler izlenmesi gerektiği konusunda değerli farklılıklar var. Muhakkak başlı iki yaklaşımın öne çıktığını görüyoruz. Birinci yaklaşımda tam bağımsızlığı sağlamak için tüm memleketler arası ittifaklardan uzak durulması öngörülüyor. İkincisinde ise fazlaca kutuplu hale gelen günümüz dünyasında bağımsızlığın lakin Batı aksisi ittifaklar oluşturarak ya da mevcut ittifaklara katılarak sağlanabileceği vurgulanıyor.
Bu bahse ait olarak Avrupa toplumsal demokrat partiler şöyleki bir tavır içerisinde. 21. Yüzyılın tüm değerli problemlerine yönelik tahlillerin başta Avrupa Birliği (AB) olmak üzere Birleşmiş Milletler (BM), Memleketler arası Çalışma Örgütü (ILO) üzere hayli taraflı milletlerarası örgütlere katılarak sağlanacağı düşünülüyor. Tahlillerin Paris Mutabakatı üzere hayli taraflı milletlerarası platformlara katılarak bulunabileceği görüşü öne çıkıyor. Toplumsal demokrat partiler AB’yi ırk, din, ekonomik ve stratejik çıkarlar değil evvela insan hakları ve demokrasi olmak üzere kıymetler üzerinden tanımlamaya çalışıyor. Ülkeler içinde epey taraflı bağlantılar kurmadan ağırlaşan global rekabet şartları ile baş etmelerinin mümkün olmayacağı vurgulanıyor.
Bölünmeleri aşan bir genel çerçeveden kelam edilebilir mi? Ortak bedellerden, gayelerden, programlardan…
Demokrasi ile yönetilen ülkelerin birçoklarında toplumsal demokratlar farklı siyasi partiler içinde bölünmüş durumda. Lakin bölünmeler, kıymetli ölçüde de metot ve strateji içerikli konulardan kaynaklanıyor. Buna karşılık bu partilerin, yeşiller, sol popülistler, toplumsal liberaller, demokratik sosyalistler olsun, paylaştığı ortak gayeler ve amaçlar var. aslına bakarsan sol siyasi partiyi bütünüyle tek bir ideolojinin altında düşünmek mümkün de değil. Hepsinde bu ögeler az ya da epeyce oranda mevcut.
Zenginliğin daha eşit paylaşıldığı bir toplumsal tertip kurmak… Bireye refah ve tam teminat sağlayacak kuvvetli bir toplumsal devlet yapısı oluşturmak… Kültürel ayrımcılığa ve dışlanmaya son vermek için geniş bir müsamaha ortamı yaratmak ve çoğulcu demokrasi anlayışını yerleştirmek…. Piyasa köktenciliğini öne çıkartan neo-liberal iktisat siyasetlerine karşı insanın ve toplumun gereksinimlerini temel alan yeni bir toplumsal iktisat modeli geliştirmek… Eğitim, bilim ve teknolojiyi öne çıkartarak bilgi iktisadına geçişi hızlandırmak… İçinde bulunduğumuz yüzyılda tüm insanlığın en büyük sorunu haline gelen etraf bozulması ve iklim değişikliğine karşı sürdürülebilir kalkınma anlayışı temelinde eko-sosyal içerikli siyasetleri hayata geçirmek… Çok taraflı bağlar çerçevesinde milletlerarası dayanışmayı, iş birliğini ve barış ortamını tesis etmek…
Kuşkusuz, bu maksatların biri yahut birkaçı diğer siyasi görüşler ve partiler tarafınca da savunuluyor olabilir. Ancak hepsi birden, yani bir bütün olarak ele alındığında bu amaçlar sepeti demokrasiyi benimseyen tüm sol partileri başkalarından, rakiplerinden ayırıyor. Liberal, muhafazakar, popülist vesaire. Aslında sol/sosyal demokratlar, dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar bu gayeler bütününü ortasında bulundukları toplumlara anlatmaya çalışıyorlar. Bunlar tabiatın bir kesimi olarak insanın özgürlüğünü, onurunu, memnunluğunu sağlayacak en yanlışsız, gerçekçi ve ileriye yönelik fikirler ve görüşler olarak kabul ediliyor.
“CHP bir toplumsal demokrat parti olma argümanını elli altmış yıl boyunca sürdürdü”
Türkiye’yi ele alacak olursak aklımıza birinci vakit içinderda CHP geliyor. Bu hususta evvelden beri tartışmalar oluyor. CHP toplumsal demokrat bir parti mi?
Bilhassa parti dışı soldan yöneltilen bir soru bu. CHP programları, siyasetleri, telaffuzları ve aksiyonlarıyla gerçek manada bir toplumsal demokrat parti olabilmiş midir? Burada gerçek manadan kasıt Avrupa toplumsal demokrasisi ise şunu söylemek mümkün. Tamam üç temel unsur yani özgürlük, dayanışma ve eşitlik konusunda bir ihtilaf yok. Fakat Avrupa’da vakit ortasında ve ülkeden ülkeye değişmeyen bir toplumsal demokrasi çizgisi ve siyasetleri olduğu söylenebilir mi? İkincisi, Türkiye’nin başta sınıfsal, ekonomik, kültürel, siyasi şartları İngiltere, Almanya ya da İsveç’le tıpkı mı?
CHP siyasi çizgisini Ortanın Solu olarak belirleyeli yaklaşık elli yıl oldu. O günden bu yana kuvvetli ve dengeli bir toplumsal demokrat çizgi izledi mi? Kuşkusuz gerek telaffuz gerekse uygulamalar prestijiyle kıymetli kırılmalar, tutarsızlıklar, sapmalar oldu. Lakin CHP bir toplumsal demokrat/demokratik sol parti olma savını elli altmış yıl boyunca sürdürdü.
CHP’yi Ortanın Solu’na konumlandıran iki genel lider: İsmet İnönü ve Bülent Ecevit, Orta Güler’in kamerasından
AKP devrinde aksini sav etmek moda oldu fakat yakın tarihinin önemli bir incelemesi CHP’nin epeyce partili ömür boyunca özgürlükçü demokrasiyi sürekli savunan bir parti olduğunu gösterir diye düşünüyorum. Temel hakların ve hukuk devletinin CHP’nin 1950’li senelerdan beri daima öne çıkardığı kıymetler olduğunu da söyleyebiliriz. Son devirde ise iştirakçi ve çoğulcu demokrasiyi en hayli savunan partilerden birisi.
İkincisi, CHP, bilhassa Ortanın Solu kimliğini öne çıkarttıktan daha sonra eşitlikçilikten yana olma anlayışını değiştirmedi. Emekçilere ve çalışanlara en geniş hakları tanıyan yasal düzenlemeler 1960’lı yılların başında CHP tarafınca kurulan koalisyon hükümetleri vaktinde yapıldı. İki sefer, birincisinde koalisyon ortağı, ikincisinde epey kısa müddetle iktidar olduğu 1970’li senelerda kent fakirleri ve sendikalarla bağlantılarını ağırlaştırdı. Emekçilerin toplu pazarlık haklarını savundu. Tarımda yüksek taban meblağları siyasetleri uyguladı. 1980 darbesiyle yasaklanan CHP’nin yerine kurulan partinin ismi aslına bakarsanız Toplumsal Demokrat Halkçı Parti. Günümüzde CHP demokrasi gayretinin yanı sıra toplumdaki yoksulluk, ayrıştırma ve ötekileştirme meselelerini en çok lisana getiren partiler içinde. CHP’li belediye sık sık toplumsal belediyecilik anlayışını temel aldıklarını belirtiyor.
Parti ortasında ve etrafında sol, toplumsal demokrasi konusunda farklı anlayışlar elbette vardır. Fakat partinin programına, seçim bildirgelerine, hazırladığı kıymetli metinlere bakıldığında CHP’nin iki tanımlayıcı kimliğinden birisinin Cumhuriyetçilik ötekinin toplumsal demokrasi olduğu açıkça görülüyor. En kıymetlisi araştırmalar bu kimliğin parti örgütlerinde ve seçmen tabanının bir değerli bir kesitinde benimsendiğini ortaya koyuyor.
“Millet İttifakı’nı bir ortaya getiren temel bağ sol/sağ kimlikler değil özgürlük ve demokrasi mücadelesi”
Değerlendirmenizden yola çıkarak soruyorum; bu durum ittifaklarla bağdaşıyor mu?
Millet İttifakı’nı oluşturan siyasi partiler içinde bariz görüş ve ideoloji farklılıkları var. Ancak yeni partileri de içine alma potansiyeli taşıyan Millet İttifakı’nı bir ortaya getiren temel bağ sol/sağ kimlikler değil özgürlük ve demokrasi çabası. Bu niçinle başkanlık sisteminin adeta mecburî kıldığı seçim ittifaklarında yer alması bir siyasi partinin kimliğini değiştirmesini gerektirmez. Siyasi partilerin başarısı biroldukça sebebin yanı sıra onu başkalarından farklı kılan siyasi ve ideolojik görüşlerine bağlı. Bunların kuvvetlilüğüne, zenginliğine, inandırıcılığına bağlı. İttifak ortasında toplumsal adaleti, toplumsal devleti, çoğulculuğu, çevreciliği kuvvetli halde savunan bir toplumsal demokrat partinin bulunması ittifakı eksiltecek değil tamamlayacak bir ögedir. Temsil kapasitesini azaltacak değil artıracak, zayıflatacak değil güçlendirecek bir mevcudiyettir.
Toplumsal demokrasinin ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini, vakit içerisinde kıymetli değişikliklere uğradığını vurguladınız. Bu Türkiye ve CHP için ne manaya geliyor?
Avrupa’dan, Latin Amerika’dan ya da diğer ülkelerden alınıp uygulamaya konulacak ve Türkiye’nin problemlerini çözüverecek bir toplumsal demokrat model ve program kuşkusuz yok. Türkiye tarihi, kültürü ve siyasi/toplumsal/ekonomik yapısı prestijiyle farklı özelliklere sahip bir ülke. Aslında her ülkenin ortasında bulunduğu ortam ve şartlar da farklı. Ayrıyeten biliyoruz ki özgürlük, eşitlik ve dayanışma üzere kimi temel pahalar ve unsurlar haricinde toplumsal demokrat partilerin yaklaşımları ve siyasetleri periyottan periyoda ve ülkeden ülkeye değerli büyük farklılıklar gösteriyor. Gerçekten Ortanın Solu hareketinin başkanları de temel prensipleri benimsemiş lakin siyasi söylemlerinde Türkiye’nin farklı özelliklerini göz önünde bulundurarak hareket etmişlerdi. Sadece bir örnek. Gelişmiş Avrupa toplumlarında nüfusun ezici çoğunluğu işçileşmişken Türkiye’de çoğunluk tarımla geçinen çiftçilerdi. Ecevit konuşmalarında emekçilere ve çiftçilere eşit tartı verdi.
Günümüzde farklılıklar kıymetini yitirmiş değil. Kimileri ise büsbütün yeni. Örneğin, gelişmiş Avrupa ülkeleri bilgi toplumu hatta bilgi toplumunun ileri basamaklarına geçerken Türkiye tarım toplumu yapılarını, geleneklerini, zihniyetini sürdüren bir ülke. Yani çabucak hemen tam manasıyla bir sanayi toplumu olduğu dahi söylenemez. Kişi başına geliri; nüfusun eğitim, refah seviyesi; siyasi kültürü; sosyo-ekonomik yapısı; devletin örgütlenmesi vb. bakımından Latin Amerika ülkeleri ile kıymetli benzerlikler gösterse de ortalarında farklılıklar da var. Bu örnekleri çoğaltabiliriz. Ancak bilhassa Avrupa ile ortamızda bulunan kıymetli bir farkı hatırlayalım.
Türkiye’nin en temel sorunu kuşkusuz rejimin otoriterleşmesi. Demokrasiden ve hukuk devleti olmaktan süratle uzaklaşması. Seküler kazanımların aşındırılması. Günümüzde CHP’nin gayretleri evvela ülkede yaşanan demokrasi ve hukuk erozyonunu durdurma ve demokratik hukuk tertibinin bir daha inşa etme tarafında. Natürel öbür partilerle de bir arada. halbuki Avrupa’da iki sağ popülist rejim (Macaristan ve Polonya) haricinde demokrasiye yönelik temel bir tehditten kelam etmek güç. Kaldı ki Türkiye başta bayan erkek eşitliği, akılcı niyet, çağdaş eğitim, bilime verilen kıymet üzere biroldukca değerli mevzuda hudutlu da olsa ettiği kazanımları kaybetmekte. halbuki Avrupa’da popülist sağ partiler bu kıymetlerle sert bir hesaplaşma ve çatışma ortasında değil. Bu niçinle CHP demokrasi gayretiyle birlikte bu ve misal konularda da hassasiyet gösterme durumunda.
CHP ve dünya
CHP’nin ve dünyadaki öteki toplumsal demokrat partilerin birbirlerini yakından izlemesi kuşkusuz epeyce değerli. İçinde bulunduğumuz yüzyılda bir siyasi parti başarılı olmak için kendine özgün, yeni ve fark yaratıcı fikirler, görüşler ve siyasetler geliştirme zorunda. Bu kapsamda yurt içi olduğu kadar yurt dışı kaynaklardan da yararlanmak gerekiyor. CHP’nin bilhassa başvurması gereken bir kaynak toplumsal demokrat partiler dünyası ortasında cereyan eden varlıklı fikir, görüş ve siyasi tecrübe paylaşımları. Burada değindiğimiz kimi mevzular Türkiye’ye uzak üzere görünebilir. Lakin aslında pek de o denli değil…
Bunların başında kuşkusuz iktisat siyasetleri geliyor. Salgın, daima siyasi istikrarsızlık ve ekonomik sistemin işleyişindeki çarpıklıklar Türkiye’de geçim badiresini, işsizliği, yoksulluğu taşınamaz boyutlara getirdi. Bu bağlamda en kıymetli bahis kuşkusuz toplumsal fayda ve piyasa içinde kurulacak, toplum faydasına kurulacak yeni istikrarlar kurulması. Kanımca 21. Yüzyıl şartlarında bir büyük iktisat düşünürünün ekonomiyi düze çıkartacak bir teori ortaya atmasını ya da kurtuluş reçetesi olacak yeni bir manifesto yazılmasını beklemek hiç de gerçekçi görünmüyor. Değindiğim ortak gayelere ulaşmaya yönelik olarak toplumsal demokrat partiler dünyanın farklı yerlerinde yeni görüşler, siyasetler geliştirmeye çalışıyorlar. Tecrübeler ediniyorlar. Burada fazlaca kıymetli bilgiler, esin kaynakları ve teklifler mevcut. Neo-liberalizmin yol açtığı aşırı eşitsizliklere ve sağ popülizme karşı elde edilen kazanımların adım adım ilerlemesi ve tüm dünyaya yayılması kıymetli olan. Bilhassa bu niçinle CHP’nin kendisiyle en yakın görüşlere sahip olan öteki toplumsal demokrat partilerle fikir ve tecrübeleri paylaşma konusunda daha fazlaca ilgi ve gayret göstermesinde küçümsenmeyecek fayda olur diye düşünüyorum.
“Türkiye bir bakıma Avrupa’dan fazlaca Latin Amerika ülkelerine benziyor…”
Üzerinde durduğunuz bir öbür değerli husus da yeni sınıfsal oluşumlardı…
Bu mevzuyu epeyce daha detaylı ele almak gerekir fakat kapsayıcılık savında olmadan aklıma gelen birkaç noktayı özetlemeye çalışayım. Türkiye bir bakıma Avrupa’dan fazlaca Latin Amerika ülkelerine benziyor. Zira orada da, Türkiye’de olduğu üzere çiftçilerin, esnaf ve zanaatkarların, kayıt dışı çalışan ücretlilerin, mesken bayanlarının, genç jenerasyonun, düşük vasıflı işgücünün nüfus ortasındaki hisseleri yüksek. Fakat bilhassa Pembe Dalga devrinde Latin Amerika’nın sol partileri bu işçi kısımlardan CHP’ye kıyasla daha yüksek oranda oy almayı başarmıştı.
Batı Avrupa ülkeleri ile de farklı bir benzerlik var. Yüksek eğitimli beyaz yakalılar, kendi hesabına çalışan profesyoneller, teknisyenler, öğrenciler ve hatta yüksek vasıflı mavi yakalı çalışanlar öbür toplum bölümlerine nazaran CHP’ye daha yüksek oranda dayanak veriyor. Avrupa toplumsal demokrat partilerinin de seçmen tabanlarının giderek bu bölümlere kaydığını görmüştük. Fakat ne enteresandır ki Türkiye’de bu değerli kazanım neredeyse CHP’nin kusuru üzere gösteriliyor. halbuki Avrupa toplumsal demokrat partileri artık nüfusun çoğunluğunu oluşturan bu yeni, dinamik, yüksek eğitimli ve bilgi ağır kısımları kazanıyor olmaktan epey şad. Onların sorunu geçmişte en değerli seçmen tabanını oluşturan emekçilerin oylarını bir daha kazanmak. Tıpkı biçimde CHP’nin sorunu da düşük eğitimli, düşük gelirli ve bilhassa kayıt dışı çalışan işçilerden daha epeyce oy almak. ötürüsıyla değişen toplumsal sınıf tabanı ile oy verme davranışı içindeki bu fazlaca taraflı ilgileri de mukayeseli olarak kıymetlendirmek lazım.
CHP’nin gözünden kültürel kimlik siyasetlerine bakışı kıymetlendirebilir misiniz?
CHP çoğulcu demokrasiye verdiği kıymet kapsamında başta bayanlar, Aleviler, Kürtler, Romanların taleplerini ve sıkıntılarını seslendirmeye çalışıyor. Fakat siyasi iktidar tıpkı dünyanın öteki yerlerindeki sağ popülistler üzere toplumdaki şoven, ataerkil, tutucu yaklaşımları çoğulcu demokrasi anlayışının karşısına çıkartıyor.
“Birlik ortasında çeşitlilik” ideali toplumsal demokratlar içinde bir prensip olarak genel kabul görüyor. Ancak bu ideali ete kemiğe büründürme düşünüldüğü kadar kolay olmuyor. Dünyanın her yerinde toplumsal demokratlar “ne kadar epey kültürlülük ne kadar ortak değerler” sorusuna cevap aramaya devam ediyor. Bilhassa memleketler arası göçmenler konusunda CHP’nin bu alanda yapılan tartışmaları ve gerçekleştirilen uygulamaları epey yakından izlemesinin yararları kuşkusuz fazlaca ancak fazlaca değerli.
Pekala AKP’yi sağ popülizmin yükselişinin sembol örneklerinden biri sayabilir miyiz?
AKP iktidarı sağ popülist otoriterliğin dünyadaki önde gelen örneklerinden biri olarak gösteriliyor. AKP iktidarını başka otoriter popülist iktidarlardan ayıran tarihi, siyasi, ideolojik, kültürel ve toplumsal özellikler elbette var. Fakat özellikle son on yıllık periyotta AKP ile öteki otoriter popülist iktidarlar içindeki benzerlikler daha da epey konuşulur olmaya başlandı. 21. Yüzyılın otoriter rejimleri artık birbirlerinin görüş ve tecrübelerini paylaşmaya daha epeyce kıymet veriyorlar. Birbirlerinden daha fazlaca öğreniyorlar. Bu niçinle otoriter popülizme karşı demokrasi çabası veren toplumsal demokrat partilerin de ortalarındaki görüş ve tecrübe paylaşımını artırmaları gerekiyor. Aslında otoriter sağ popülizmin özellikleri ve bu cins rejimlere karşı verilen demokratik çabalar konusunda CHP’nin öbür toplumsal demokratlardan öğreneceklerinden çok onlara anlatacakları var.
Kuşkusuz bunlara başta ülkenin değişen dünya ile alakaları, iklim değişikliği, teknoloji siyasetleri olmak üzere biroldukça değerli mevzuyu eklemek lazım. CHP’nin toplumsal demokrasi ailesi arasında tüm bu alanlara cereyan eden tartışmalar içerisinde faal olarak yer alması Türkiye için yeni bir gelecek vizyonu oluşturma tarafındaki arayışlarına kuşkusuz epey değerli katkılar sağlayacaktır.
| Prof Sencer Ayata ile Türkiye ve Dünya, Toplum ve İnsan Pandemi daha sonrası dünya | Prof. Sencer Ayata: Ufukta, gücünü bilimden alan uzman otoritesinin, siyasi otoritenin önüne geçeceği yeni bir aydınlanma görünüyor Yoksulluk ve Eşitsizlik | Prof. Sencer Ayata: Sokak hareketlerinin ortak noktası eşitsizlik; kaynama noktası ise yoksulluk, dışlanma, ayrımcılık, ötekileştirme Gençlik 1. kesim | Prof. Sencer Ayata anlatıyor: Z jenerasyonu türdeş mi, ‘medya tekeli’ nasıl kırılıyor, Y jenerasyonundan daha sonra Z jenerasyonu da AKP’den uzaklaşıyor mu? Gençlik 2. modül | Prof. Sencer Ayata: Genç kesimde çağdaşlık ve laiklik, dindarlık ve muhafazakârlığın önüne geçti; muhafazakâr alanda İslamcılık gerilerken milliyetçilik öne çıkıyor İttifaklar 1. kesim | Prof. Sencer Ayata anlatıyor: ‘Yeni anayasa’ hareketi ne sonuçlar üretebilir; partilerin ittifaklar ortasındaki durumları ne, CHP otoriterleşmeye karşı niye kritik bir ehemmiyet taşıyor? İttifaklar 2. modül | Prof. Sencer Ayata: Oy kaybı yaşayan MHP ıslahatlar konusunda düşünüldüğünden esnek davranabilir; CHP ve Yeterli Parti seçmenleri içinde geleceği temsil eden ve süratli büyüyen nüfus öne çıkıyor Kutuplaşma 1. modül |Prof. Sencer Ayata: Muhafazakâr mahalle ile mahallenin çocukları içinde giderek barizleşen bir fay sınırı oluşuyor Kutuplaşma 2. modül | Prof. Sencer Ayata: Başkanlık anayasası iktidara dışlayıcı otoriterlik, muhalefete çoğulculuk, Türkiye’ye ise sertleşen kutuplaşma getirdi Dünyada ve Türkiye’de toplumsal demokrasi 1. kesim | Prof. Dr. Sencer Ayata anlatıyor: Almanya seçimleri yeni bir sol dalgayı mı haber veriyor? Dünyada ve Türkiye’de toplumsal demokrasi 2. modül | Prof. Dr. Sencer Ayata: 1980 daha sonrası uygulanan neo-liberal siyasetler Latin Amerika’da solu, Türkiye’de ise AKP’yi iktidara taşıdı! |